АХБОРИ СУДИ КОНСТИТУТСИОНИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН (№ 1-2) 2021

Конститутсияи Тоҷикистон эътибори олии ҳуқуқӣ

дорад ва меъёрҳои он мустақиман амал мекунанд.

(моддаи 10 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон)

АХБОРИ

СУДИ КОНСТИТУТСИОНИИ

ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН

Маҷаллаи илмию иттилоотӣ

Сармуҳаррир:

Ашурзода А.А.

Раиси Суди конститутсионии

Ҷумҳурии Тоҷикистон

Ҳайати таҳририя:

Каримзода К.М.     муовини Раиси Суди конститутсионии Ҷумҳу­рии Тоҷикистон, номзади илмҳои сиёсӣ

Ҷамшедзода Ҷ.Н.    судя-котиби Суди конститутсионии Ҷумҳу-рии Тоҷи­кистон, номзади илмҳои ҳуқуқ

Ҳошимзода Д.Д.     сардори Раёсати коргузорӣ ва назорати Дастгоҳи иҷроияи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, номзади илмҳои ҳуқуқ

Шарофзода Р.Ш. узви Шўрои илмӣ – машваратии назди Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон, док­тори илмҳои ҳуқуқ, профессор

Искандаров З.Ҳ.      узви Шўрои илмӣ – машваратии назди Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон, док­тори илмҳои ҳуқуқ, профессор

© Нашрияи Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон, 2021.

Мундариҷа

Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ»……………..

Ализода З. Истиқлоли давлатӣ – нахустзаминаи давлати мустақили Тоҷикистон…………………………………………………………………………………….

Ашурзода А. А. Нақши Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳифзи конститутсия ва ҳуқуқу озодиҳои конститутсионии инсон ва шаҳр­ванд……………………………………………………………………

Каримзода К.М. Конститутсия ва бехатарии конститутсионӣ…………

Фирдавсова Г.Р., Мансури Ш.Ҷ.  Оид ба рушди қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон дар давраи истиқлолияти давлатӣ………………..

Эмомализода Н. Э. Ҷавобгарии зомин дар қонунгузорӣ ва амалияи судии даврони соҳибистиқлолӣ…………………………………………..

Таъиноти Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон

Дар бораи рад намудани оѓози мурофиаи судии конститутсионӣ оид ба дархости шаҳрванд Садридинзода С.С. «Дар хусуси муайян намудани мутобиқати банди «а», қисми сеюми моддаи 346 Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба моддаи 30 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикис­тон»…………………………………………………………………

Навидҳои Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон

Навидҳои Суди Конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон………….. …….

Паёми Президенти ҶумҲурии ТоҶикистон, Пешвои миллат муҲтарам Эмомалӣ РаҲмон ба МаҶлиси Олии ҶумҲурии ТоҶикистон «Дар бораи самтҲои асосии сиёсати дохилӢ ва хориҶии ҶумҲурӢ»

(шаҳри Душанбе, 26 январи соли 2021)

Ҳамватанони азиз!

Муҳтарам аъзои Маҷлиси миллӣ ва вакилони Маҷлиси намояндагон!

Паёми Президенти мамлакат ба мақоми олии қонунбарори кишвар дар соли барои мардуми шарифи Тоҷикистон воқеан таърихӣ – сиюмин солгарди истиқлолу озодии Ватани азизамон пешниҳод мегардад.

Тавре ки кулли ҳамватанони азизи мо, инчунин, ҳар яки шумо – вакилони муҳтарам ва ҳозирини гиромӣ медонед, соли 2020 барои сокинони сайёра, аз ҷумла Тоҷикистони мо яке аз солҳои аз ҳар лиҳоз вазнин буд.

Дар натиҷаи паҳн шудани бемории сироятии коронавирус ва вобаста ба он, босуръат паст рафтани фаъолнокии иқтисодӣ ва афзоиши бесобиқаи бекорӣ вазъияти сайёра боз ҳам печида гардида, ба буҳрони бисёр шадиди иқтисодиву молиявӣ ва иҷтимоӣ рӯ ба рӯ омад.

Имрӯз дар дунё амалан давлат ва соҳае нест, ки аз таъсири буҳрон эмин монда бошад.

Мувофиқи арзёбии коршиносони байналмилалӣ чунин буҳрони шадиду фарогир дар сад соли охир бори аввал ба миён омада, боиси таназзули ҷиддии иқтисодиёти ҷаҳон гардид.

Пайомадҳои пандемия ба иқтисодиёти кишварҳои ҷаҳон, аз ҷумла ба рушди иқтисоди миллӣ, буҷети давлатӣ, гардиши савдои хориҷӣ, қурби асъори миллӣ, инчунин, ба фаъолияти корхонаҳои саноативу муассисаҳои хизматрасонии мо низ таъсири манфии худро расонида истодаанд.

Яъне мо соли 2020 дар вазъияти бошиддати иқтисодиву молиявии ҷаҳонӣ фаъолият карда, бо вуҷуди мушкилоти пешомада, ҷиҳати пешгирӣ намудани пайомадҳои буҳрон ва ҳифзи амнияти иқтисодии мамлакат як қатор чораҳои фавриро роҳандозӣ кардем.

Дар навбати аввал, бо дарназардошти коҳиш ёфтани даромади буҷет, афзоиши талаботи маблағгузорӣ, пеш аз ҳама, ба соҳаҳои иҷтимоӣ, аз ҷумла тандурустӣ ва дигар хароҷоти пешбининашуда буҷети давлатиро барои соли 2020 бознигарӣ карда, ба нишондиҳандаҳои қисми даромад, хароҷот ва касри он тағйироти дахлдор ворид намудем.

Аз ҷумла ба соҳаи тандурустӣ барои хариди доруворӣ ва таҷҳизоти тиббӣ, бунёди беморхонаҳои муваққатӣ ва дастгирии кормандони тиб аз буҷети давлат 1 миллиарду 600 миллион сомонӣ маблағҳои иловагӣ равона карда шуданд.

Дар кишвар барои табобати пурра ва саривақтии шахсони гирифтори бемории сироятии КОВИД – 19 беш аз 30 беморхона бо 7000 кат ва 5400 нафар табибону кормандони тиббӣ сафарбар гардиданд.

Илова бар ин, дар 92 муассисаи тиббӣ 16 ҳазор кат омода карда шуд.

Бо мақсади дастгирии гурӯҳҳои осебпазири ҷомеа ва соҳибкорони ватанӣ тибқи Фармони Президенти мамлакат аз 5 июни соли 2020 сабукиҳои зиёди андозиву қарзӣ ва имтиёзу ҷубронпулиҳо ба маблағи умумии беш аз 450 миллион сомонӣ пешниҳод карда шуданд.

Илова бар ин, дар соли 2020 аз ҷониби ташкилотҳои қарзии кишвар ҷиҳати коҳиш додани таъсири пандемия ба зиёда аз 260 ҳазор нафар муштариён ба маблағи 2 миллиарду 300 миллион сомонӣ имтиёзҳои вобаста ба қарздорӣ пешниҳод гардида, ба соҳибкорони истеҳсолӣ 4 миллиард сомонӣ қарз дода шуд, ки ин нишондиҳанда нисбат ба соли 2019–ум ду фоиз зиёд мебошад.

Барои беҳтар намудани шароити иҷтимоии аҳолӣ аз 1 –уми сентябри соли 2020 нафақа, музди меҳнати кормандони ташкилоту муассисаҳои буҷетӣ ва стипендияҳо 15 фоиз, маоши кормандони мақомоти ҳифзи ҳуқуқ ва хизматчиёни ҳарбӣ 10 фоиз зиёд гардида, нафақаи гурӯҳи маъюбоне, ки ба нигоҳубин ниёз доранд, 50 фоиз зиёд карда шуд.

Бо мақсади ҳифзи амнияти озуқавории кишвар ва афзун намудани ҳаҷми истеҳсоли маҳсулоти худӣ майдони кишти асосӣ ва такрории зироатҳои кишоварзӣ дар масоҳати даҳҳо ҳазор гектар афзоиш дода шуд.

Бо вуҷуди таъсири манфии омилҳои зикршуда, дар натиҷаи амалӣ гардидани тадбирҳои таъхирнопазир аз ҷониби Ҳукумати кишвар устувории нишондиҳандаҳои макроиқтисодӣ таъмин гардида, дар самти беҳтар намудани сатҳу сифати зиндагии аҳолӣ тамоюлҳои мусбат нигоҳ дошта шуданд.

Иқтисодиёти кишвар дар соли 2020-ум 4,5 фоиз афзоиш ёфта, ҳаҷми маҷмӯи маҳсулоти дохилӣ ба 82,5 миллиард сомонӣ баробар гардид.

Дар ин давра 9,7 фоиз афзоиш ёфтани ҳаҷми истеҳсоли маҳсулоти саноатӣ, кишоварзӣ 8,8 ва гардиши савдои хориҷӣ 0,8 фоиз, аз ҷумла содирот дар ҳаҷми 19,8 фоиз заминаи рушди иқтисоди кишварро ба вуҷуд овард.

Хусусан, истеҳсоли маҳсулоти озуқа нисбат ба соли 2019-ум 28,3 фоиз афзоиш ёфт, ки ба беҳтар таъмин гардидани бозори дохилӣ бо маҳсулоти истеҳсоли ватанӣ мусоидат намуд.

Ба соҳаҳои гуногуни иқтисоди миллӣ дар ҳаҷми умумии беш аз 5,4 миллиард сомонӣ сармояи хориҷӣ, аз ҷумла 1,3 миллиард сомонӣ сармояи мустақими хориҷӣ ҷалб карда шуд.

Соли гузашта 300 коргоҳу корхонаи нави саноатӣ бо беш аз 6500 ҷойи корӣ, 157 муассисаи таҳсилоти миёнаи умумӣ ва биноҳои иловагӣ барои 63 ҳазор нафар хонанда, 108 муассисаи тиббӣ ва ба масоҳати беш аз 1,2 миллион метри мураббаъ манзили истиқоматӣ сохта, ба истифода дода шуданд.

Дар ин давра зиёда аз 193 ҳазор ҷойи кори доимӣ ва мавсимӣ ташкил карда шуда, даромади пулии аҳолӣ 10 фоиз афзоиш ёфт.

Пасандозҳо дар низоми бонкии кишвар дар соли 2020 –ум 17,2 фоиз афзуда, 11,4 миллиард сомониро ташкил карданд, ки ин гувоҳи зиёд шудани даромади аҳолӣ ва эътимоди мардум ба ташкилотҳои қарзӣ мебошад.

Соли 2020 дар саросари кишвар 18300 иншооти истеҳсолӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии ба истиқболи ҷашни сисолагии истиқлол банақшагирифташуда, ки бештари онҳо иншооти соҳаҳои маориф, тандурустӣ ва варзиш мебошанд, бунёд ва ба истифода супорида шуда, бо ҳамин роҳ даҳҳо ҳазор ҷойи нави корӣ муҳайё карда шуданд.

Бо истифода аз фурсат, ба хурду бузурги Тоҷикистон, аз ҷумла ба соҳибкорону шахсони саховатманд барои фаъолияти софдилона ба хотири ободиву пешрафти Ватани маҳбубамон миннатдории самимӣ баён менамоям.

Соли 2020–ум, ҳамчунин, бо рӯйдодҳои басо муҳимму хотирмони худ ба таърихи давлатдории миллии мо ворид гардид.

Дар ин сол мо ҷашнҳои 5500 – солагии Саразми бостонӣ ва 700 – солагии Камоли Хуҷандиро дар асоси қарори созмони бонуфузи байналмилалии ЮНЕСКО таҷлил кардем.

Ҳамчунин, бо иштироки фаъолонаи халқи азизамон соли гузашта ду чорабинии бисёр муҳимми сиёсӣ, якум – интихоботи вакилони Маҷлиси намояндагон, маҷлисҳои маҳаллии вакилони халқ ва дуюм – интихоботи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар фазои сулҳу оромӣ, суботи комили сиёсӣ ва ваҳдати миллӣ баргузор гардид.

Вобаста ба таҳаввулоти босуръати ҷаҳони имрӯза ва таъсири манфии онҳо Ҳукумати мамлакатро зарур аст, ки фаъолияти худро дар самти муқовимат ба таҳдиду буҳронҳо, ташаккули имконияту захираҳои молиявии ба рушд нигаронидашуда, таъмин намудани гуногунсамтии иқтисодиёт, густариши раванди рақамикунонӣ, дастрасии молиявию дастгирии соҳибкорӣ, ҳалли масъалаҳои иҷтимоии аҳолии кишвар, омодагӣ ба пайомадҳои тағйирёбии иқлим ва гузариш ба иқтисоди «сабз» тақвияти бештар бахшад.

Яъне дар шароити зудтағйирёбанда ва вазъи шиддатноки ҷаҳони муосир мо бояд, қабл аз ҳама, ба иқтидору имкониятҳои дохилии кишвар такя карда, барои рушди устувори иқтисодӣ, ҳифзи амнияти озуқаворӣ ва ҳимояи саломатии шаҳрвандон боз ҳам бештар талош намоем.

Дар ин самт, пеш аз ҳама, зарур аст, ки дар соли 2021 истифодаи самараноки имконияту захираҳои мавҷуда, ба кор андохтани иқтидорҳои нав ва фаъол гардонидани иқтидорҳои амалкунанда, ҷалби сармояи ватаниву хориҷӣ тақвият бахшида, дар ин замина иҷрои нишондиҳандаҳои пешбинишуда, хусусан, доир ба афзоиши маҷмӯи маҳсулоти дохилӣ дар сатҳи на камтар аз 7 фоиз ва ҳалли проблемаҳои рӯзмарраи аҳолӣ таъмин карда шавад.

Вакилони муҳтарам!

Дар ҳафт соли охир ҳаҷми умумии даромади буҷети давлатӣ аз 14,6 миллиард сомонии соли 2014 то 23,6 миллиард сомонӣ дар соли 2020 афзоиш ёфт.

Соли 2020 ҳиссаи хароҷоти соҳаҳои иҷтимоӣ дар ҳаҷми умумии хароҷоти буҷети давлатӣ ба 50 фоиз баробар гардид.

Бо вуҷуди ин, масъалаҳои гузариши пурра ба стандартҳои байналмилалии ҳисоботи молиявӣ ва низоми маблағгузории электронӣ, аз ҷумла низоми хариди электронии давлатӣ то ҳанӯз ҳал нагардидаанд ва мо дар ин самт аз талаботи замона қафо монда истодаем.

Бо мақсади танзими муносибатҳо дар самти пешбурди баҳисобгирии муҳосибӣ ва ҷалби сармояи мустақим ба вазоратҳои молия, саноат ва технологияҳои нав, Кумитаи давлатии сармоягузорӣ ва идораи амволи давлатӣ, Кумитаи андоз ва дигар мақомоти назоратӣ супориш дода мешавад, ки барои ҷорӣ намудани стандартҳои байналмилалии ҳисоботи молиявӣ ва аз аудити ҳарсолаи ҳатмӣ гузаштани субъектҳои дорои манфиати умум ва дигар субъектҳои хоҷагидорӣ чораҳои бетаъхир андешанд.

Қобили зикр аст, ки дороиҳои низоми бонкӣ аз 311 миллион сомонии соли 2000–ум ба беш аз 26 миллиард сомонӣ дар соли 2020 расонида шуданд.

Дар соли сипаришуда аз ҷониби ташкилотҳои қарзӣ ба соҳаҳои гуногуни иқтисоди кишвар қариб 10 миллиард сомонӣ қарз дода шуд, ки нисбат ба соли 2019–ум 4,6 фоиз зиёд мебошад.

Вале ин нишондиҳанда барои расидан ба ҳадафҳои рушди кишвар қонеъкунанда нест.

Зикр бояд кард, ки ҳанӯз ҳам нокифоя будани ҳаҷми қарздиҳӣ ба соҳаҳои иқтисоди миллӣ, низоми сусти идоракунии корпоративӣ, зиёд будани хавфҳои амалиётӣ ва қарзӣ, боқӣ мондани қарзҳои ғайрифаъол, кофӣ набудани ҷалби сармоя ба низоми бонкӣ ва таъсиси намояндагии бонкҳои хориҷӣ ҷиҳати беҳтар намудани маблағгузории корхонаҳои истеҳсолӣ аз ҷумлаи камбудиҳое мебошанд, ки бояд ҳарчи зудтар бартараф карда шаванд.

Аз ин лиҳоз, Бонки миллӣ санадҳои меъёрии ҳуқуқии дахлдорро бо дарназардошти таҷрибаи муосири ҷаҳонӣ ба талабот мутобиқ сохта, раванди идоракунии корпоративиро дар ташкилотҳои қарзии молиявӣ ва тадриҷан афзоиш додани сармояи ойинномавии онҳоро таъмин намояд.

Дар ин раванд, бояд якҷо бо ташкилотҳои қарзӣ оид ба беҳтар намудани сифати дороиҳои низоми бонкӣ, афзоиш додани пешниҳоди қарзҳои дарозмуддат ба соҳибкорони истеҳсолӣ ва фаъол намудани низоми рейтинги миллӣ барои ташкилотҳои қарзӣ ва ширкатҳои суғурта тадбирҳои зарурӣ андешида шаванд.

Бонки миллӣ ва ташкилотҳои қарзӣ барои ба низоми бонкӣ ҳарчи бештар ҷалб кардани сармояи дохиливу хориҷӣ бо роҳандозии технологияҳои молиявию инноватсионӣ васеъ намудани хизматрасониҳои бонкӣ ва дар ин замина якҷо бо вазорату идораҳои дахлдор пурра ҷорӣ кардани амалиёти ғайринақдӣ, аз ҷумла ҷиҳати аз байн бурдани омилҳои инсонӣ ҳангоми ҳисоббаробаркуниҳои пулӣ бо аҳолӣ ҳамаи чораҳои заруриро амалӣ намоянд.

Беҳтар гардонидани фазои сармоягузориву соҳибкорӣ ва ҷалби сармояи мустақим барои таъмин намудани рушди устувори иқтисоди миллӣ яке аз самтҳои афзалиятноки сиёсати иқтисодии мо ба ҳисоб меравад.

Бинобар ин, роҳбарони Кумитаи давлатии сармоягузорӣ ва идораи амволи давлатӣ, дигар вазорату идораҳо, раисони вилоятҳо ва шаҳру ноҳияҳо вазифадоранд, ки фаъолияти худро оид ба ҷалби сармояи мустақим, боз ҳам беҳтар гардонидани фазои сармоягузорӣ ва рушди соҳибкорӣ, бахусус, ҷиҳати ҷорӣ кардани расмиёти электронии баррасӣ ва пешниҳоди иҷозатномаҳо, ҳуҷҷатҳои иҷозатдиҳӣ ва сертификатҳо барои фаъолияти соҳибкорӣ ва дар ин раванд бартараф намудани омилҳои субъективӣ густариш диҳанд.

Ба мақомоти зикршуда супориш дода мешавад, ки минбаъд барасмиятдарории фаъолияти сармоягузориро тавассути пурра ҷорӣ намудани низоми электрониву рақамӣ амалӣ созанд ва фаъолияти марказҳои хизматрасониро ба соҳибкорону сармоягузорон дар шаҳру ноҳияҳои кишвар ба роҳ монанд.

Дар шароити кунунӣ рушди технологияҳои рақамӣ шарти асосии рақобатнокии иқтисодӣ ба шумор меравад.

Татбиқи барномаҳои қабулнамудаи мо барои гузаштан ба ин раванд қонеъкунанда нестанд ва зарур аст, ки чораҳои ба ташаккули шароит барои тақвияти соҳаи рақамикунонӣ мусоидаткунанда андешида шаванд.

Бо мақсади таҳкими асосҳои институтсионалии иқтисоди рақамӣ, рушди инфрасохтори иттилоотиву коммуникатсионӣ дар тамоми қаламрави кишвар, рақамикунонии соҳаҳои иқтисоди миллӣ ва вусъатбахшии раванди амалӣ намудани “ҳукумати электронӣ” ба Ҳукумати мамлакат ва сохтору мақомоти дахлдор супориш дода мешавад, ки доир ба таъсис додани Агентии инноватсия ва технологияҳои рақамии назди Президенти Тоҷикистон чораҷӯӣ намоянд.

Илова бар ин, бо мақсади фароҳам овардани шароити мусоид барои ҷалби сармояи шаҳрвандон ба иқтисоди миллӣ пешниҳод менамоям, ки соли ҷорӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон бинобар қонунигардонии маблағҳо ва дигар дороиҳо афв гузаронида шавад.

Ба Ҳукумати мамлакат супориш дода мешавад, ки вобаста ба татбиқи пешниҳоди мазкур санадҳои дахлдори меъёрии ҳуқуқиро таҳия ва қабул намояд.

Инчунин, барои аз байн бурдани ҳолатҳои санҷиши ғайриқонунӣ ё дахолат ба фаъолияти сармоягузорону соҳибкорон Кумитаи давлатии сармоягузорӣ ва идораи амволи давлатиро зарур аст, ки якҷо бо вазорату идораҳои марбута дар муҳлати кӯтоҳтарин лоиҳаи санади меъёрии ҳуқуқии дахлдорро таҳия ва ба Ҳукумати мамлакат пешниҳод созад.

Вазорати молия вазифадор карда мешавад, ки якҷо бо дигар вазорату идораҳо таҳияи лоиҳаи Кодекси андозро дар таҳрири нав бо дарназардошти сабук гардонидани пешбурди фаъолияти соҳибкорӣ, бахусус, соҳибкории истеҳсолӣ ба анҷом расонида, то моҳи март ба Ҳукумат пешниҳод намояд.

Ҳукумати мамлакат бахши хусусиро дар «Стратегияи миллии рушд барои давраи то соли 2030» ҳамчун нерӯи пешбарандаи рушди босуботи иқтисодӣ, воситаи асосии таъмин кардани ҳадафҳои миллӣ ва дар ин замина муҳайё намудани шароит ҷиҳати зиндагии арзандаи мардум муайян кардааст.

Дар раванди хусусигардонии моликияти давлатӣ ва амалисозии лоиҳаҳои инфиродии таҷдиди сохтори субъектҳои инҳисори табиӣ ва корхонаҳои азими давлатӣ то 90 фоизи дороиҳои давлатӣ ба бахши хусусӣ дода шуданд.

Дар натиҷаи дастгирии пайвастаи давлату Ҳукумат ҳоло бахши хусусӣ бомаром инкишоф ёфта, имрӯз саҳми он дар маҷмӯи маҳсулоти дохилӣ беш аз 70 фоиз, дар таъмини аҳолӣ бо ҷойи корӣ 68 фоиз ва даромадҳои андозӣ ба буҷети давлат 80 фоизро ташкил медиҳад.

Ҳоло барои рушди соҳаҳои мухталифи иҷтимоиву иқтисодии кишвар 70 лоиҳаи давлатии сармоягузорӣ ба маблағи умумии қариб 40 миллиард сомонӣ татбиқ шуда истодааст.

Танҳо дар соли 2020–ум 29 созишномаи сармоягузории давлатӣ ба маблағи 10 миллиард сомонӣ ба имзо расонида шуд, ки барои беҳтар намудани ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ, хизматрасониҳои тиббӣ, бунёди иншооти соҳаи маориф, рушди деҳот, сохтмону барқарорсозии роҳҳо ва иншооти энергетикӣ равона гардидааст.

Аз соли 2013 то имрӯз аз ҷониби Ҳукумати мамлакат бо ширкатҳои ватаниву хориҷӣ 17 созишнома оид ба сармоягузории мустақим ба имзо расонида шудааст, ки дар доираи онҳо 15 корхонаи нави истеҳсолӣ ба маблағи умумии зиёда аз 10 миллиард сомонӣ бунёд гардида, беш аз ҳафт ҳазор нафар сокинони мамлакат бо ҷойи кори доимӣ таъмин карда шудаанд.

Дар робита ба ин, зарур аст, ки корҳо дар самти бунёди корхонаҳои металлургӣ, маъдантозакунӣ, истихроҷ ва то маҳсулоти ниҳоӣ коркард намудани металлҳои ранга ва қиматбаҳо, рушди саноати мошинсозӣ, нассоҷӣ, хӯрокворӣ ва дорусозӣ вусъат бахшида шаванд.

Ҳозирини гиромӣ!

Баъди ба даст овардани соҳибистиқлолӣ сиёсати давлат дар соҳаи саноат комилан тағйир ёфта, таваҷҷуҳи асосӣ ба тақвияти истеҳсолот ва содироти маҳсулоти тайёр бо роҳи ворид намудани технологияҳои нав, истифодаи ҳарчи бештари манбаъҳои ашёи хоми маҳаллӣ, коркарди пурраи он ва истифодаи васеи захираҳои меҳнатӣ равона карда шуд.

Дар натиҷа танҳо дар панҷ соли охир дар дохили кишвар ба маблағи умумии беш аз 44 миллиард сомонӣ маҳсулоти ивазкунандаи воридот истеҳсол карда шуд, ки боиси хеле коҳиш ёфтани вобастагии бозори истеъмолӣ аз маҳсулоти воридотӣ гардид.

Бо мақсади тадриҷан зиёд кардани ҳаҷми истеҳсоли маҳсулоти саноатии рақобатнок мо саноатикунонии босуръати кишварро ҳадафи чоруми миллӣ эълон намудем.

Дар робита ба ин, ба вазоратҳои саноат ва технологияҳои нав, тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ ва Кумитаи давлатии сармоягузорӣ ва идораи амволи давлатӣ супориш дода мешавад, ки бо мақсади таъмин намудани рушди саноати дорусозӣ ва омода кардани мутахассисони дорои малакаи баланди истифодаи технологияҳои муосири дорусозӣ тадбирҳои фаврӣ ва мушаххас андешанд.

Тоҷикистон дорои захираҳои бойи маъданиву ғайримаъданӣ, аз қабили металлҳои сиёҳ, ранга, қиматбаҳо, нодир, сангҳои худҷило ва ороишӣ, ангишт ва монанди инҳо мебошад, ки ҳаҷми тасдиқшудаи онҳо садҳо миллиард сомониро ташкил медиҳад.

Имрӯз дар Тоҷикистон беш аз 600 кон ва 800 зуҳурот кашф ва омӯхта шудааст, ки дорои зиёда аз 60 навъи ашёи хоми маъданиву ғайримаъданӣ мебошад.

Ҳоло ҳамагӣ 27 фоизи захираҳои зикршуда истихроҷ ва коркард шуда истодааст, ки чунин ҳолат барои расидан ба ҳадафи чоруми стратегии мо қонеъкунанда нест.

Бинобар ин, зарур аст, ки Саридораи геология корҳоро дар самти омӯзиши геологӣ, гузаштан ба стандартҳои байналмилалии ҳисоби захираҳо, истифода, азнавбарқароркунӣ ва ҳифзи захираҳои ашёи минералӣ, инчунин, назорати равандҳои хатарноки геологӣ ва мониторинги обҳои зеризаминӣ тақвият бахшад.

Ҷиҳати рушди саноати маъдан ва дигар соҳаҳои саноати коркард ба Саридораи геология якҷо бо вазорату идораҳои марбута супориш дода мешавад, ки дар асоси таҳлили захираҳо ва дараҷаи омӯзиши геологии онҳо лоиҳаи Барномаи давлатии рушди соҳаи геологияро барои солҳои 2021 – 2030 таҳия ва ба Ҳукумати кишвар пешниҳод намоянд.

Соли 1991 дар кишвар ҳамагӣ 358 корхонаи саноатӣ ба қайд гирифта шуда буд.

Танҳо соли 2020–ум 300 корхонаву коргоҳҳои нави саноатӣ бо зиёда аз 6500 ҷойи корӣ сохта, ба истифода дода шуданд.

Дар натиҷа соли гузашта шумораи корхонаҳои саноатӣ ба 2274 расида, тибқи ҳадафҳои муайянгардида дар ҳафт соли оянда ба зиёда аз 3500 расонида мешавад, яъне беш аз 54 фоиз афзоиш меёбад.

Аз ин лиҳоз, роҳбарони Вазорати саноат ва технологияҳои нав, дигар вазорату идораҳо, вилоятҳо ва шаҳру ноҳияҳо вазифадор карда мешаванд, ки бо мақсади татбиқи бемайлони саноатикунонии босуръати кишвар мушкилоти ҷойдоштаи соҳаро давра ба давра ҳаллу фасл намоянд.

Вазоратҳои рушди иқтисод ва савдо, саноат ва технологияҳои нав, маориф ва илм дар самти ташкили низоми самараноки тайёр намудани мутахассисон ва бозомӯзии онҳо дар дохил ва хориҷи кишвар, инчунин, оид ба таъсиси маҷмааҳои саноатии илмӣ, аз ҷумла паркҳои инноватсиониву технологӣ чораҷӯӣ намоянд.

Бо ин мақсад, ҳамасола шумораи донишҷӯён ва мутахассисоне, ки ба муассисаҳои таълимии хориҷи кишвар барои таҳсил ва такмили ихтисос фиристода мешаванд, ду баробар зиёд карда шавад.

Дар давраи соҳибистиқлолии кишвар ҷиҳати ҳалли мушкилоти соҳаи энергетика ва рушди он 34 лоиҳаи давлатии сармоягузорӣ ба маблағи 57,2 миллиард сомонӣ амалӣ карда шудааст.

Ҳоло дар ин самт боз 17 лоиҳаи давлатии сармоягузорӣ ба маблағи 16,4 миллиард сомонӣ татбиқ гардида истодааст.

Дар ин давра зиёда аз 2000 мегаватт иқтидорҳои нав ба кор андохта, ҳаҷми истеҳсоли нерӯи барқ аз 17 миллиард киловатт – соати соли 1991 ба 21 миллиард киловатт – соат дар соли 2019 афзоиш дода шуд.

Ҳукумати Тоҷикистон азм дорад, ки бо мақсади дар ояндаи наздик таъмин намудани истиқлоли энергетикӣ, бо нерӯи барқ пурра қонеъ сохтани талаботи аҳолӣ ва иқтисоди миллӣ бунёду таҷдиди як силсила иншооти хурду бузурги ҳаётан муҳимро вусъат бахшад.

Ҳоло ба маблағи умумии 11,3 миллиард сомонӣ корҳо оид ба таҷдиди нерӯгоҳҳои барқи обии «Норак», «Сарбанд», «Қайроққум» ва дар доираи лоиҳаи «КАСА – 1000» сохтмони хатҳои интиқоли барқи 500 – киловолта ва зеристгоҳҳо идома дошта, бунёди нерӯгоҳи барқи обии «Себзор» дар ноҳияи Роштқалъаи Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон оғоз гардидааст.

Соли ҷорӣ нерӯгоҳи барқи обии “Сарбанд” ба маблағи беш аз 1,5 миллиард сомонӣ пурра таҷдид гардида, ба истифода супорида мешавад, ки бо иқтидори 270 мегаватт, яъне аз иқтидори имрӯзааш 110 мегаватт зиёд фаъолият хоҳад кард.

Инчунин, соли ҷорӣ сохтмони хатти интиқоли барқи 500 – киловолта аз нерӯгоҳи барқи обии «Роғун» то зеристгоҳи конвертории «Сангтӯда», ки имконияти содироти барқро зиёд менамояд ва корҳо доир ба навсозӣ ҷиҳати кам кардани талафоти нерӯи барқ ва ҷорӣ намудани низоми муосири баҳисобгирии он дар шаҳрҳои Душанбе, Бохтар, Кӯлоб, Панҷакент, Истаравшан, Исфара, Конибодом, Бӯстон ва ноҳияи Данғара ба маблағи 2,4 миллиард сомонӣ оғоз мегарданд.

Бо вуҷуди ин, дар самти таъмини доимиву устувори нерӯи барқ як силсила масъалаҳои муҳимми ҳалталаб вуҷуд доранд, ки истифодаи самараноку сарфакоронаи барқ аз ҷумлаи ҳамин масъалаҳо мебошад.

Аз ин рӯ, Вазорати энергетика ва захираҳои об ва ширкатҳои соҳаро зарур аст, ки якҷо бо вазорату идораҳо ва дигар сохторҳои марбута вобаста ба ҳалли масъалаву мушкилоти соҳа, хусусан, дар бобати баҳисобгирии истеҳсол ва истеъмоли барқ, кам кардани талафот ва истифодаи таҷҳизоти барқии каммасраф тадбирҳои амалиро роҳандозӣ намоянд.

Муҳтарам аъзои Маҷлиси миллӣ ва вакилони Маҷлиси намояндагон!

Солҳои охир соҳаи роҳу нақлиёт низ бомаром рушд намуда, дар натиҷа мо ба яке аз ҳадафҳои стратегии худ – раҳоӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ ноил гардидем.

Бо ин мақсад, дар солҳои соҳибистиқлолӣ дар соҳаи нақлиёти кишвар 53 лоиҳаи давлатии сармоягузорӣ ба маблағи 20,3 миллиард сомонӣ амалӣ гардида, беш аз 2200 километр роҳҳои дорои аҳаммияти байналмилалӣ бунёд ва ба истифода дода шуданд.

Корҳои дар соҳа анҷомдодашуда имконият фароҳам оварданд, ки мавқеи Тоҷикистон дар раддабандии ҷаҳонии сифати роҳҳо, ки ҳамасола аз ҷониби таҳқиқоти байналмилалии “Ҳисоботи ҷаҳонии рақобатпазирӣ” гузаронида мешавад, дар зарфи ду соли охир 20 зина беҳтар гардида, тибқи арзёбии Форуми ҷаҳонии иқтисодӣ дар байни 141 давлати ба таҳқиқот фарогирифташуда зинаи 50–умро ишғол намуд.

Дар ин раванд, мо бояд солҳои наздик боз зиёда аз 1500 километр роҳҳои байналмилалиро сохта, ба истифода супорем.

Имрӯзҳо дар соҳаи нақлиёт татбиқи 15 лоиҳаи давлатии сармоягузорӣ ба маблағи умумии 8 миллиард сомонӣ идома дошта, соли ҷорӣ татбиқи 4 лоиҳаи давлатии сармоягузорӣ ба анҷом мерасад.

Дар доираи онҳо қитъаҳои Душанбе – Қизилқалъаи шоҳроҳи мошингарди Душанбе – Бохтар бо харҷи 1,6 миллиард сомонӣ, Кӯлоб – Шамсиддин Шоҳин ва Шкев – Қалъаихумби шоҳроҳи Кӯлоб – Қалъаихумб бо арзиши лоиҳавии 780 миллион сомонӣ ва роҳи мошингарди Кӯлоб – Муъминобод ба маблағи қариб 250 миллион сомонӣ сохта, ба истифода дода мешаванд.

Ҷиҳати сохтмону таҷдиди инфрасохтори нақлиётиву коммуникатсионӣ ва бунёди долонҳои транзитии нақлиётӣ соли равон татбиқи боз 10 лоиҳаи давлатии сармоягузорӣ ба маблағи умумии 8 миллиард сомонӣ оғоз мегардад.

Дар доираи ин лоиҳаҳо сохтмони роҳи Обигарм – Нуробод, қитъаҳои Қалъаихумб – Ванҷи шоҳроҳи Душанбе – Қулма, Қизилқалъа – Бохтари шоҳроҳи Душанбе – Бохтар, роҳҳои мошингарди Ҳулбук – Темурмалик – Кангурт ва Бохтар – Данғара, Хуҷанд – Конибодом, сохтмони пулҳо аз болои дарёҳои Панҷ дар мавзеи Кокули ноҳияи Фархор ва дарёи Ғунд дар шаҳри Хоруғ, таҷдиди роҳи мошингард ва бунёди долонҳои зидди тарма дар мавзеи Барсеми ноҳияи Шуғнон амалӣ карда мешавад.

Соли ҷорӣ лоиҳакашии роҳҳои мошингарди Данғара – Гулистон ва Гулистон – Кӯлоб пурра ба анҷом расонида, соли 2022 сохтмони онҳо оғоз мегардад.

Вобаста ба ин, вазоратҳои нақлиёт, молия ва Кумитаи давлатии сармоягузорӣ ва идораи амволи давлатиро зарур аст, ки дар муҳлатҳои муқарраршуда ва бо сифати баланд амалӣ гардидани лоиҳаҳои сармоягузории соҳа ва истифодаи технологияҳои муосирро таъмин намоянд.

Вазорати нақлиёт бояд якҷо бо дигар вазорату идораҳо тақвияти инфрасохтори нақлиётӣ, ташаккули долонҳои нақлиётии транзитӣ, баромад ба бандарҳои баҳрӣ, бунёди терминалҳои наздисарҳадӣ ва марказҳои логистикиро таъмин намояд.

Ҳозирини муҳтарам!

Тибқи таҳлилҳо рушди миёнаи солонаи истеҳсоли маҳсулоти кишоварзӣ дар давоми солҳои 1997 – 2020–ум 7,3 фоизро ташкил дода, ҳаҷми он дар ин давра 5 баробар афзоиш ёфтааст.

Имтиёзҳои барои рушди соҳаҳои чорводорӣ, парандапарварӣ ва моҳипарварӣ пешниҳодшуда ба рушди соҳаҳои зикршуда такони ҷиддӣ бахшиданд.

Масалан, соли 2020 шумораи корхонаҳои парандапарварӣ ба 181 расида, нисбат ба соли 2017-ум 2,7 баробар зиёд гардидааст.

Дар соли 2020 истеҳсоли гӯшти паранда нисбат ба соли 2017-ум 4,5 баробар афзудааст ва истеҳсоли тухм қариб як миллиард донаро ташкил дода, 5,5 баробар зиёд шудааст.

Шумораи хоҷагиҳои моҳипарварӣ соли 2020-ум нисбат ба соли 2017-ум 35 фоиз зиёд шуда, истеҳсоли моҳӣ дар давраи муқоисашаванда 2,3 баробар афзудааст.

Воридоти гӯшт ба кишвар аз 10700 тоннаи соли 2014 то 180 тонна дар соли 2020 коҳиш ёфтааст, яъне қариб 60 баробар кам шудааст.

Ҳаҷми воридоти гӯшти паранда дар соли 2020 нисбат ба соли 2017 зиёда аз 3 баробар коҳиш ёфтааст.

Соли 2020 нисбат ба соли 1991 истеҳсоли ғалладонагиҳо қариб 5 баробар, картошка 7,7, сабзавоту зироатҳои полезӣ 4 ва мева 3 баробар зиёд шудааст.

Дар давраи соҳибистиқлолӣ барои рушди соҳаи кишоварзӣ, аз ҷумла бунёду азнавсозии инфрасохтори обрасонӣ, азхудккунии заминҳои нав, беҳтар гардонидани ҳолати мелиоративии заминҳо, таъминоти соҳаи кишоварзӣ бо техникаи зарурӣ, тухмиҳои аълосифат ва дастрасии субъектҳои хоҷагидор ба маблағгузорӣ 22 лоиҳаи сармоягузории давлатӣ дар ҳаҷми беш аз 5,4 миллиард сомонӣ татбиқ шудааст. Ҳоло дар кишвар боз 7 лоиҳаи дигар ба маблағи 2,4 миллиард сомонӣ амалӣ гардида истодааст.

Дар доираи татбиқи барномаҳои соҳавӣ майдони боғу токзори кишвар ба беш аз 200 ҳазор гектар расонида шудааст, ки нисбат ба соли 1991–ум 2,2 баробар зиёд мебошад.

Яъне дар замони соҳибистиқлолӣ дар кишвар зиёда аз 112 ҳазор гектар боғу токзори нав бунёд гардидааст, ки ҳоло дар ҳифзи амнияти озуқавории мамлакат, бо ҷойи корӣ таъмин намудани аҳолӣ, рушди содирот ва бо ашёи хом таъмин кардани саноати хӯрокворӣ нақши назаррас бозида истодааст.

Бо ин мақсад, минбаъд афзоиш додани истеҳсоли маҳсулоти кишоварзӣ бисёр муҳим буда, истифодаи самараноки обу заминҳои корам, технологияҳои инноватсионӣ ва агротехникаи пешрафта, аз ҷумла бунёди боғҳои интенсивӣ бояд таъмин карда шавад.

Вобаста ба ин, роҳбарони вилоятҳо ва шаҳру ноҳияҳо, хоҷагиҳои деҳқонӣ, ҳар як кишоварз ва ҳар як оиларо зарур аст, ки истифодаи самараноки замин, пеш аз ҳама, заминҳои наздиҳавлигиву президентӣ, захира кардану истифодаи тухмиҳои аълосифат ва бо ҳамин роҳ гирифтани то се ҳосилро, махсусан, дар соли 2021 таъмин намоянд.

Натиҷаи заҳмати софдилонаи кишоварзон ва чораҳои амалинамудаи Ҳукуматро мо имрӯз дар фаровонии маҳсулоти истеҳсоли худӣ дида истодаем.

Бо дарназардошти вазъи мураккаби ҷаҳони имрӯза мо минбаъд низ бояд тарзе кор кунем, ки ба ҳар гуна мушкилоти эҳтимолӣ омода бошем ва нагузорем, ки мардумамон аз норасоии маводи ғизоӣ танқисӣ ва муҳтоҷӣ кашанд.

Бо мақсади дастгирии давлатии кишоварзони мамлакат ва таъмини фаровонии бозори истеъмолӣ пешниҳод менамоям, ки тамоми кишоварзони мамлакат барои як сол, яъне соли 2021 аз пардохти андози ягонаи замин озод карда шаванд.

Ҳукумати кишвар барои дарёфти сарчашмаҳои иловагӣ барои пӯшонидани манбаи андози мазкур чораҷӯӣ намояд.

Ҳамзамон бо ин, вазоратҳои кишоварзӣ, молия, рушди иқтисод ва савдо, кумитаҳои давлатии сармоягузорӣ ва идораи амволи давлатӣ, идораи замин ва геодезӣ ҷиҳати ҷалби сармояи дохилӣ ва хориҷӣ барои рушди соҳа, ташкили марказҳои логистикӣ ва тибқи талаботи бозор ва стандартҳои байналмилалии сифат ба роҳ мондани коркард, басту банд ва содироти маҳсулоти кишоварзӣ бояд чораҳои қатъӣ андешанд.

Имрӯз дар ҷаҳон соҳаи сайёҳӣ яке аз соҳаҳои пешбарандаи иқтисодиёт ва бо суръати баланд рушдёбанда ба ҳисоб меравад.

Бо дарки мавқеи ин соҳа дар иқтисоди миллӣ мо рушди соҳаи сайёҳиро яке аз самтҳои афзалиятнок муайян карда, солҳои 2019 – 2021–умро «Солҳои рушди деҳот, сайёҳӣ ва ҳунарҳои мардумӣ» эълон намудем.

Таҳлилҳо нишон медиҳанд, ки соли 2018 бори нахуст дар замони соҳибистиқлолӣ шумораи сайёҳон қариб ба 1 миллиону 200 ҳазор нафар расида, нисбат ба соли 2017–ум 2,6 баробар зиёд шудааст.

Дар соли 2019 аз шумораи умумии шаҳрвандони хориҷие, ки ба Тоҷикистон омадаанд, 1 миллиону 260 ҳазор нафарашон сайёҳон буданд.

Тайи солҳои 2018 – 2020–ум дар кишвар 145 ширкати нав иҷозатномаи фаъолият гирифта, дар ин муддат, дар маҷмӯъ, 224 ширкат ба бозори сайёҳӣ ворид гардид.

Дар заминаи ташаббусҳои зикргардида ва имтиёзҳои дар ин самт пешниҳоднамудаи Ҳукумати мамлакат фаъолияти бахши хусусӣ густариш пайдо карда, шумораи меҳмонхонаҳо ва дигар инфрасохтори хизматрасонӣ зиёд шуд ва ин тадбирҳо ба рушди деҳот, хусусан, дар хатсайрҳои сайёҳӣ таъсири мусбат расониданд.

Зарур аст, ки ин раванд боз ҳам густариш дода шавад.

Дар ин раванд, Тоҷикистон ба қатори даҳ кишвари ҷолибтарин барои боздиди сайёҳон, ба даҳгонаи кишварҳои беҳтарини сайёҳии пиёдагардӣ, ба панҷгонаи беҳтарин аз рӯи низоми соддаи пешниҳоди раводид ва шоҳроҳи Помир ба даҳ роҳи зеботарини дунё шомил шуда, пойтахти мамлакат – шаҳри Душанбе ба даҳгонаи мавзеъҳои бехатар аз рӯи таъмини амният ворид гардид.

Бо вуҷуди ин ҳама ва бо дарназардошти соли ҷамъбастии ташаббуси «Солҳои рушди деҳот сайёҳӣ ва ҳунарҳои мардумӣ», Кумитаи рушди сайёҳӣ, дигар сохтору мақомоти марбута, аз ҷумла роҳбарони вилоятҳо ва шаҳру ноҳияҳо вазифадор карда мешаванд, ки доир ба афзоиш додани саҳми соҳаи сайёҳӣ дар рушди иқтисоди кишвар ва ҳалли масъалаҳои иҷтимоӣ барои ба меъёрҳои байналмилалӣ мутобиқ намудани хизматрасониҳо, дарёфти роҳҳои нави ташкили инфрасохтори сайёҳӣ, ҷалби ҳарчи бештари сайёҳони дохиливу хориҷӣ, бахусус, рушди сайёҳии дохилӣ чораҳои аввалиндараҷа андешанд.

Муҳтарам вакилони халқ!

Ҳалли масъалаҳои иҷтимоӣ, яъне соҳаҳои илму маориф ва тандурустӣ ҳамеша дар меҳвари сиёсати давлату Ҳукумати мамлакат қарор дорад.

Соли гузашта дар кишвар 157 муассисаи таҳсилоти миёнаи умумӣ, ибтидоӣ, миёнаи касбӣ ва синфхонаҳои иловагӣ барои 63000 ҷойи нишаст бунёд ва ба истифода супорида шуданд.

Умуман, аз соли 1991 то ба имрӯз дар мамлакат 3020 иншооти соҳаи маориф бо зиёда аз 1 миллиону 300 ҳазор ҷойи нишаст сохта, ба истифода супорида шудааст.

Мо барои беҳтар кардани сатҳу сифати таълим дар ҳамаи зинаҳои таҳсилот бояд тамоми шароити заруриро муҳайё карда, дар ин раванд масъулияти падару модар, аҳли ҷомеа ва омӯзгоронро боз ҳам баланд бардорем.

Дар ин ҷода муассисаҳои типи нави замони истиқлол – мактабҳои президентӣ ва литсею гимназияҳо пешсаф буда, ҳар сол беш аз 97 фоизи хатмкунандагони ин муассисаҳо сазовори номи донишҷӯи муассисаҳои таҳсилоти олии кишвар ва хориҷ аз он мегарданд.

Вазорати маориф ва илмро зарур аст, ки ташаббусу таҷрибаи ин мактабҳоро доир ба баланд бардоштани сатҳу сифати таълим дар ҳамаи муассисаҳои таълимии кишвар васеъ татбиқ намояд.

Бо мақсади боз ҳам беҳтар кардани сифати таълим дар Паёми соли гузаштаи Президент ба Маҷлиси Олӣ солҳои 2020 – 2040 «Солҳои омӯзиш ва рушди фанҳои риёзӣ, дақиқ ва табиӣ дар соҳаи илму маориф» эълон гардиданд ва ҷиҳати татбиқи ин ташаббус аз ҷониби Ҳукумати мамлакат нақшаи чорабиниҳо барои солҳои 2020 – 2025 қабул карда шуд.

Вазоратҳои молия, маориф ва илм, Академияи миллии илмҳо ва вазорату кумитаҳое, ки дар сохторашон муассисаҳои таълимӣ доранд, вазифадор карда мешаванд, ки якҷо бо роҳбарони вилоятҳо ва шаҳру ноҳияҳо дар мавриди амалӣ намудани қарори зикршуда ба саҳлангорӣ роҳ надиҳанд ва ҷиҳати таҷҳизонидани кабинетҳои фанҳои риёзиву дақиқ ва табиӣ тадбирҳои фаврӣ андешида, аз натиҷаи корҳо ба Ҳукумати мамлакат гузориш диҳанд.

Илова бар ин, зарур мешуморам, ки ба хотири боз ҳам бештар ба омӯзиши илмҳои риёзиву дақиқ ва табиӣ ҷалб кардани наврасону чавонон, олимону муҳаққиқон ва устодону омӯзгорон ҳамасола озмуни ҷумҳуриявӣ зери унвони «Илм – фурӯғи маърифат» гузаронида шавад.

Озмунҳои қаблӣ, аз ҷумла «Тоҷикистон – Ватани азизи ман» ва «Фурӯғи субҳи доноӣ китоб аст» як нуктаи бисёр муҳимро собит намуданд: дар байни наврасону ҷавонони мо истеъдодҳои нодир ба воя расида истодаанд, ки мо бояд онҳоро ҳамаҷониба дастгириву ҳавасманд гардонем.

Умедворам, ки дар озмуни навбатӣ истеъдодҳои наврасу ҷавон донишу маҳорати хешро санҷида, дар оянда барои пешрафти илмҳои риёзиву дақиқ ва табиӣ нақши арзишманд мегузоранд.

Бинобар ин, зарур аст, ки ташкил ва баргузории ин чорабинӣ дар сатҳи бисёр баланд ба роҳ монда, маблағи барои ҷоизаҳо пешбинигардида зиёд карда шавад.

Ҳамчунин, ба Ҳукумати мамлакат, Вазорати маориф ва илм, Маркази миллии тестӣ, ҳамаи сохтору мақомоти давлатӣ, аз ҷумла роҳбарони вилоятҳо ва шаҳру ноҳияҳо супориш дода мешавад, ки ғолибони озмунҳоро аз рӯи интихоби худашон ба муассисаҳои таҳсилоти олӣ бидуни имтиҳон қабул карда, барои ҳавасмандгардонии моддиву маънавии омӯзгорон ва падару модарони онҳо тадбирҳои иловагӣ андешанд.

Ҳадафи Роҳбари давлат аз ин ташаббусҳо баланд бардоштани сатҳи саводу маърифатнокии мардум ва дар навбати аввал, наврасону ҷавонон, тақвияти ҳисси миллӣ, ватандӯстиву ватанпарварӣ, ҳувияти миллӣ, арҷгузорӣ ва омӯхтани забон, таърих, фарҳанги бостонии тоҷикон, тавсеаи доираи донишу ҷаҳонбинии илмиву техникӣ ва рушди илмҳои дақиқу табиӣ дар кишвар мебошад.

Дар баробари ин, бояд гуфт, ки яке аз мушкилоти асосӣ дар соҳаи маориф норасоии муассисаҳои таҳсилоти томактабӣ дар аксари шаҳру ноҳияҳо мебошад.

Соли гузашта ҳамагӣ 14 муассисаи томактабӣ барои 2520 кӯдак бунёд гардидааст, ки ин нишондиҳанда ба талаботи рӯз ҷавобгӯ нест.

Аз ин рӯ, ба роҳбарони вазоратҳои маориф ва илм, рушди иқтисод ва савдо, молия, Кумитаи давлатии сармоягузорӣ ва идораи амволи давлатӣ, раисони вилоятҳо ва шаҳру ноҳияҳо супориш дода мешавад, ки бо ҷалби соҳибкорон ва дигар сарчашмаҳои маблағгузорӣ ҷиҳати бунёди кӯдакистонҳо ва марказҳои инкишофи кӯдакон тадбирҳои заруриро роҳандозӣ карда, ба ин масъала бисёр ҷиддӣ ва бо масъулияти баланд муносибат намоянд.

Чунонки борҳо хотирнишон карда будам, то замони истиқлол дар Тоҷикистон ҳамагӣ 13 муассисаи таҳсилоти олии касбӣ бо 69000 донишҷӯ фаъолият мекард.

Имрӯз шумораи муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ ба 41, донишҷӯён ба 245 ҳазор ва бо иловаи донишҷӯёне, ки дар хориҷи кишвар таҳсил мекунанд, ба 285 ҳазор нафар расидааст.

Бо вуҷуди ин, таъкид месозам, ки аз ҷониби роҳбарони Вазорати маориф ва илм, муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ дар масъалаи қабули довталабон ва тарбияи кадрҳо, пеш аз ҳама, ба сифат эътибори аввалиндараҷа дода шавад.

Вазорати маориф ва илм, ҳамчунин, вазифадор карда мешавад, ки дар тамоми зинаҳои таҳсилот – аз муассисаҳои томактабӣ сар карда, то гимназияву литсейҳо ва зинаҳои дигари таҳсилот ба таври ҳатмӣ омӯхтани забонҳои хориҷӣ, махсусан, забонҳои русиву англисӣ ва технологияҳои иттилоотиро ташкил карда, назорати қатъии сифати таълимро дар ин самт ба роҳ монад.

Таҳсили ҷавонон дар муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ ва илмии кишварҳои хориҷӣ яке аз ибтикороти муҳимми Ҳукумати мамлакат дар самти рушди илму маориф маҳсуб меёбад.

Ҳоло дар хориҷи кишвар зиёда аз 40000 нафар донишҷӯ, магистр ва аспирантҳои мо ба таълим фаро гирифта шудаанд.

Мо бояд тавассути стипендияи байналмилалии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дурахшандагон», барномаҳои байналмилалӣ ва дигар имконоти мавҷуда таҳсили ҷавонони боистеъдодро дар хориҷи мамлакат вусъат бахшем.

Ба хотири ҳавасмандгардонии донишҷӯён ва муҳаққиқони ҷавон мо соли гузашта маблағ ва шумораи гирандагони стипендияи президентиро хеле зиёд кардем.

Ҳамчунин, охири соли гузашта барои олимону омӯзгорони фанҳои риёзӣ, дақиқ ва табиӣ ҷоизаи махсуси давлатӣ таъсис дода шуд, ки ҳар сол 15 нафар беҳтаринҳо метавонанд соҳиби он гарданд.

Бо мақсади дастгирии давлатӣ ва тақвияти вазъи иҷтимоии донишҷӯёну магистрҳо ва аспиранту докторантҳо пешниҳод менамоям, ки стипендияи онҳо аз 1–уми сентябри соли 2021 ба андозаи 30 фоиз зиёд карда шавад.

Тибқи маълумот ҳар сол аз институтҳои Академияи миллии илмҳо, академияҳои соҳавӣ ва муассисаҳои таҳсилоти олии касбии кишвар то 500 нафар омӯзгорон ва олимону муҳаққиқон барои табодули таҷриба, бозомӯзӣ, таҳсил дар зинаҳои магистратура, аспирантура ва докторантура сафарбар карда мешаванд, вале ин ҳоло ҳам кам аст.

Академияи миллии илмҳо, академияҳои соҳавӣ ва муассисаҳои таҳсилоти олии касбии кишварро зарур аст, ки ба ин масъала дар оянда низ диққати аввалиндараҷа диҳанд.

Вобаста ба ин, ба Вазорати маориф ва илм, Академияи миллии илмҳо ва Вазорати рушди иқтисод ва савдо супориш дода мешавад, ки ҷиҳати ҳарчи бештар ба хориҷи кишвар фиристодани ҷавонони боистеъдоду лаёқатманд аз рӯи равияи илмҳои дақиқ, риёзӣ ва табиӣ «Барномаи тайёр кардани кадрҳои ҷавони илмӣ барои солҳои 2021 – 2030»–ро таҳия карда, дар муддати се моҳ ба Ҳукумати мамлакат пешниҳод намоянд.

Мо дар даврони соҳибистиқлолии кишвар пояҳои моддиву техникӣ, озмоишгоҳӣ ва кадрии муассисаҳои илмии Академияи миллии илмҳоро пайваста таҳким бахшида истодаем.

Масалан, агар соли 1991 дар зинаи аспирантураи Академияи миллии илмҳо ҳамагӣ 148 нафар ҷавонон таҳсил карда бошанд, соли 2020 шумораи онҳо ба 1200 нафар расида, қариб 8 баробар зиёд шудааст.

Шумораи аъзои Академияи миллии илмҳо низ ду баробар зиёд гардидааст.

Олимонро зарур аст, ки корҳои илмиву таҳқиқотиро дар доираи самтҳое, ки Ҳукумати мамлакат муайян кардааст, вусъат бахшида, дар рушди иқтисоди миллии кишвар фаъолона саҳм гузоранд.

Дӯстони арҷманд!

Бо дарназардошти он ки тандурустӣ яке аз соҳаҳои муҳимтарини иҷтимоӣ мебошад, Ҳукумати Тоҷикистон дар даврони истиқлол маблағгузории соҳаи тандурустиро ҳамасола зиёд карда, то 2,1 миллиард сомонӣ расонидааст.

Дар ин давра зиёда аз 1300 муассисаи нави тиббӣ бунёд гардида, қариб 25 ҳазор кадрҳои дорои маълумоти олӣ ва 147 ҳазор нафар кормандони миёнаи тиббӣ тайёр карда шудаанд.

Ҳоло дар соҳаи тандурустии кишвар қариб 110 ҳазор нафар кормандон фаъолият мекунанд, ки аз онҳо 75 ҳазор нафарашон табибон ва кормандони миёнаи тиббӣ буда, беш аз 68 фоизро занон ташкил медиҳанд.

Бо истифода аз фурсат, ба ҳамаи кормандони соҳаи тандурустӣ, махсусан, ба табибон ва ҳамшираҳои шафқат, ки дар шабу рӯзҳои авҷи бемории сироятии коронавирус ба савганди касбии худ содиқ монда, барои табобати мардуми Тоҷикистон софдилона заҳмат кашиданд ва ҷони ҳазорон нафар ҳамватанонамонро аз марг наҷот доданд, бори дигар сипосу миннатдории самимӣ баён менамоям.

Ҳамчунин, ба кулли сокинони кишвар, ки дар чунин давраи душвору вазнин сабру таҳаммул нишон дода, ба воҳимаву таҳлука наафтоданд, баръакс, муттаҳид шуда, эҳтирому иззати ҳамдигарро ба ҷо оварданд, табибон ва оилаҳои онҳоро дастгирӣ карданд ва баробари Ҳукумат заҳмат кашиданд, инчунин, ба соҳибкорони ватандӯст ва дигар шахсони саховатпеша, ки ба муассисаҳои тандурустӣ, табибон ва оилаҳои камбизоат бо таҷҳизоти тиббӣ, доруворӣ ва маводи ғизоӣ кумак расониданд, сипоси бепоён мегӯям.

Мо имрӯз шукрона мекунем, ки аз оғози моҳи январ дар кишварамон бемории сироятии КОВИД – 19 аз байн рафтааст.

Лекин ин чунин маънӣ надорад, ки мо ба саломатии худ ва атрофиёнамон бепарвоӣ зоҳир намоем, балки чун пештара бояд ҳушёр бошем, ба қоидаҳои беҳдошти шахсиву ҷамъиятӣ эътибори ҷиддӣ диҳем ва ҳамдигарро эҳтиёт кунем.

Дар соли 2020 аз ҳисоби маблағҳои буҷетӣ барои муассисаҳои тиббӣ дар ҳаҷми қариб 1 миллиард сомонӣ таҷҳизоти зарурӣ, доруворӣ ва маводи муҳофизатӣ харидорӣ карда шуд.

Дигар самти афзалиятноки соҳаи тандурустӣ ба талаботи замони муосир мутобиқ гардонидани шароити муассисаҳои тиббӣ мебошад.

Бо ин мақсад, дар соли 2020–ум 108 иншооти нави тандурустӣ бунёд ва 283 иншоот аз таъмири асосӣ бароварда шуд.

Таҳлилҳо нишон медиҳанд, ки солҳои охир сироятёбӣ бо барангезандагони ҳар гуна бемориҳо ба яке аз мушкилоти асосии соҳаи тандурустӣ табдил ёфтааст.

Аз ин лиҳоз, Вазорати тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоии аҳолиро зарур аст, ки масъалаи таъсиси Маркази ҷумҳуриявии микробиология ва вирусшиносиро мавриди омӯзиш қарор дода, пешниҳодҳои худро оид ба ҳалли ин масъала ба Ҳукумати мамлакат манзур намояд.

Соли 2020 барои тақвият бахшидани дастгирии иҷтимоии нафақахӯрону маъюбон, кӯдакони ятим ва оилаҳои камбизоат як қатор чораҳои судманд роҳандозӣ гардида, ба зиёда аз 700 ҳазор нафар сокинон аз гурӯҳҳои осебпазири ҷомеа ба маблағи беш аз 250 миллион сомонӣ кумакҳои иловагии иҷтимоӣ пардохта шуданд.

Ҳукумати кишвар ба масъалаи ҳифзи саломатӣ ва нигоҳубини ятимону маъюбон ва пиронсолону бепарасторон мунтазам ғамхорӣ зоҳир карда, барои беҳтар сохтани шароити иҷтимоии онҳо тадбирҳои саривақтиро амалӣ менамояд.

Бо мақсади идомаи тадбирҳои Ҳукумати мамлакат дар самти дастгирии давлатии гурӯҳҳои осебпазири аҳолӣ, пешниҳод менамоям, ки аз 1–уми сентябри соли 2021 нафақаи маъюбон аз синни кӯдакӣ, ки дар асоси қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи таъмини нафақаи шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон” ва «Дар бораи нафақаҳои суғуртавӣ ва давлатӣ» таъйин шудааст, ба андозаи 20 фоиз зиёд карда шавад.

Нафақаи кӯдакони маъюби то 18 – сола, ки дар асоси Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи нафақаҳои суғуртавӣ ва давлатӣ» таъйин шудааст, ба андозаи 20 фоиз, инчунин, нафақаи маъюбони гурӯҳи якум, ки дар асоси Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи нафақаҳои суғуртавӣ ва давлатӣ» таъйин гардидааст, ба андозаи 50 фоиз баланд бардошта шавад.

Ин иқдом имкон медиҳад, ки шароити иҷтимоии қариб 100 ҳазор нафар шаҳрвандон аз гурӯҳҳои осебпазири зикршуда беҳтар гардад.

Дар ин замина, ба Ҳукумати мамлакат супориш дода мешавад, ки барои бунёди се мактаб – интернати Президентӣ барои ятимони кулл дар вилоятҳои Хатлону Суғд ва шаҳри Душанбе чораҷӯӣ намояд.

Зарур аст, ки дар ин муассисаҳо мисли мактабҳои байналмилалии Президентӣ шароити беҳтарини таҳсил ва зиндагӣ муҳайё карда шавад.

Кумитаи меъморӣ ва сохтмон якҷо бо Дирексияи сохтмони иншооти ҳукуматӣ то аввали моҳи октябр лоиҳаи ин муассисаҳоро таҳия ва барои мувофиқа ба Роҳбари давлат пешниҳод намояд.

Вобаста ба ин, ба Ҳукумати мамлакат, Вазорати маориф ва илм, раисони вилоятҳо, шаҳру ноҳияҳо ва роҳбарони муассисаҳои таълимӣ супориш дода мешавад, ки барои соҳибкасбу соҳибҳунар гардидани ҳар як ятими кулл, соҳиби ҷойи кор ва зиндагии мустақилона шудани онҳо тамоми тадбирҳои заруриро амалӣ намоянд.

Дар сиёсати давлату Ҳукумати Тоҷикистон танзими муносибатҳои меҳнатӣ, рушди бозори меҳнат ва бо шуғл таъмин намудани аҳолӣ мавқеи асосӣ дорад.

Вале бояд гуфт, ки тибқи таҳлилҳо сатҳи касбияти коргарон ҳанӯз ба талаботи бозори меҳнат ҷавобгӯй набуда, ин масъала ба ислоҳоти ҷиддӣ ниёз дорад.

Дар ҷараёни ислоҳот як масъаларо ба эътибор бояд гирифт, ки имрӯз дар Тоҷикистон зарурат ва талабот барои ҷорӣ намудани омӯзиши садҳо ихтисоси дигар вуҷуд дорад.

Ҳоло дар кишвар 62 муассисаи таҳсилоти ибтидоии касбӣ аз рӯи 97 ихтисос ва 5 маркази таълими калонсолон бо 41 филиал ва 21 намояндагӣ аз рӯи 93 касб кадрҳои коргарӣ тайёр мекунад.

Дар асоси дастури мо имсол дар заминаи литсею коллеҷҳои техникӣ боз 47 маркази ҳунарҳои миллӣ ва муосир барои омӯзиши 50 касбу ҳунар ба фаъолият шурӯъ менамояд.

Аммо аз рӯйи маълумот қисми зиёди таҷҳизоти таълимӣ дар ин муассисаҳо фарсуда гардида, истифодаи таҷҳизоту технологияҳои муосир омӯзонида намешавад.

Илова бар ин, дар муассисаҳои таҳсилоти ибтидоии касбӣ ва марказҳои таълими калонсолон китобҳои дарсӣ ва тахассусӣ намерасанд.

Аз ин рӯ, барои ислоҳоти ҷиддӣ, азнавсозии низоми таълим ва таҳкими заминаҳои моддиву техникии муассисаҳои таҳсилоти ибтидоӣ ва миёнаи касбӣ чораҳои мушаххас андешида шаванд.

Ҳамзамон бо ин, ба вазоратҳои меҳнат, муҳоҷират ва шуғли аҳолӣ, маориф ва илм супориш дода мешавад, ки барои таҷдиди назар кардани барномаву нақшаҳои таълими касбҳои коргарӣ ва ҳунарҳои мардумӣ ва таъмини муассисаҳои зикршуда бо китобҳои дарсӣ чораҳои заруриро ба роҳ монанд.

Вобаста ба ин, зарур мешуморам, ки ба ҳар як муассисаи таҳсилоти ибтидоии касбӣ аз ҳисоби аъзои Ҳукумат, вакилони парламент, роҳбарони сохтору мақомоти марказӣ ва шаҳру ноҳияҳо якнафарӣ ба ҳайси сарпараст вобаста карда, дар зарфи ду соли оянда тамоми мушкилоту масъалаҳои ҷойдоштаи онҳо ҳаллу фасл карда шаванд.

Дар сиёсати иҷтимоии давлату Ҳукумати Тоҷикистон ба масъалаи баланд бардоштани мақоми занону бонувон дар ҳаёти ҷомеа диққати ҷиддӣ дода мешавад.

Мувофиқи натиҷаҳои интихоботи соли 2020 ба Маҷлиси миллии Маҷлиси Олӣ 8 нафар занон ё 25,8 фоиз ва Маҷлиси намояндагон 15 нафар ё 23,8 фоиз интихоб шуданд, ки нисбат ба интихоботи гузашта қариб 4 фоиз зиёд мебошад.

Шумораи занон дар маҷлисҳои вакилони халқи шаҳри Душанбе ба 41,5 фоиз, вилоятҳои Хатлон қариб 35 фоиз, Суғд беш аз 33 фоиз, Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон зиёда аз 34 фоиз ва шаҳру ноҳияҳои тобеи ҷумҳурӣ қариб 30 фоиз расидааст.

Занону бонувони лаёқатманд ва соҳибкасбу баландихтисос ба хизмати давлатӣ ва идоракунии давлат торафт бештар ҷалб гардида истодаанд.

Ба ҳолати якуми январи соли 2021 аз шумораи умумии 19210 нафар хизматчиёни давлатӣ 4485 нафар ё 23,4 фоизро занон ташкил медиҳанд.

Саҳми занон дар рушди соҳаҳои илму маориф ва тандурустии мамлакат торафт афзуда истодааст. Имрӯз дар соҳаи маорифи кишвар 73 фоиз ва тандурустиву ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ қариб 68 фоизро занону бонувон ташкил медиҳанд.

Фаъолияти бонувон дар соҳаи кишоварзӣ ва рушди иқтисодиёти кишвар низ назаррас буда, ҳоло шумораи роҳбарони хоҷагиҳои деҳқонӣ аз ҳисоби занон 35600 нафар ва занони соҳибкор 77400 нафарро ташкил медиҳад.

Ҷудо намудани қарз яке аз василаҳои беҳтар намудани шароити иқтисодии занон ва оилаҳо мебошад. Соли 2020 ба занону бонувони соҳибкор ба маблағи 2 миллиарду 100 миллион сомонӣ қарз дода шудааст.

Ҳукумати мамлакат ташаббусҳои занону бонувони кишварро минбаъд низ дастгирӣ карда, ба хотири ҷалби бештари онҳо ба вазифаҳои роҳбарикунанда тадбирҳои иловагиро амалӣ мегардонад.

Бо ин мақсад, ба Кумитаи кор бо занон ва оила супориш дода мешавад, ки лоиҳаи қарори Ҳукумати мамлакатро дар бораи «Стратегияи миллии фаъолгардонии нақши занон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2021 – 2030» ва нақшаи амалисозии онро барои солҳои 2021 – 2025 таҳия ва пешниҳод намояд.

Ҷавонони мо дар рушди тамоми соҳаҳои иқтисодиву иҷтимоии кишвар саҳми бисёр арзишманд гузошта, нақши онҳо аз иштирок дар бунёди иншооти азими мамлакат то хизмати содиқона дар сафҳои Қувваҳои Мусаллаҳ – ҳифзи сарҳади давлатӣ, суботу оромии давлат ва ҳаёти осоиштаи мардуми Тоҷикистон арзандаи таҳсин ва боиси ифтихори ҳар яки мо мебошад.

Солҳои охир саҳми ҷавонон дар рушди варзиш ва оммавигардонии он ва тарғиби тарзи ҳаёти солим дар миёни аҳли ҷомеа назаррас мебошад.

Агар то соли 1991 дар мамлакат ҳамагӣ қариб ҳазор иншооти варзиш фаъолият дошта бошад, пас соли 2020 шумораи онҳо ба 10220 расонида шуд.

Яъне шумораи иншооти варзиш дар даврони соҳибистиқлолӣ беш аз нӯҳ баробар зиёд гардидааст.

Танҳо соли 2020, яъне соли пандемия ва шароити мушкили иқтисодиву молиявӣ барои наврасону ҷавонон дар шаҳру ноҳияҳои кишвар 147 иншооти варзиш бо харҷи 1 миллиарду 63 миллион сомонӣ сохта, ба истифода дода шудааст.

Мо ба хотири ҳавасманд намудани варзишгарон соли 2015 Ҷоизаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар соҳаи варзиш таъсис додем, ки то имрӯз қариб 200 нафар варзишгарони ҷавон соҳиби он гардидаанд.

Мо минбаъд низ ба рушди соҳаи варзиш, оммавигардонии он, ташаккули тарзи ҳаёти солим ва ҷалби боз ҳам бештари ҷавонон ба ҳаёти сиёсии ҷомеа, баланд бардоштани майлу рағбати онҳо ба илмомӯзиву навоварӣ, дарёфту дастгирӣ кардани истеъдодҳои ҷавон ва бунёди инфрасохтори замонавии муҷаҳҳаз бо лавозимоти зарурӣ барои ҷавонон диққати аввалиндараҷа медиҳем.

Мо бояд ба рушди забони шево ва шоиронаи тоҷикӣ низ эътибори аввалиндараҷа диҳем. Чунки забони давлатӣ яке аз сарватҳои муқаддас ва гаронбаҳотарини мо мебошад.

Дар шароити ҷаҳонишавӣ, яъне таҳоҷуми фарҳангиву забонӣ моро зарур аст, ки баробари омӯзиши забонҳои хориҷӣ, аз ҷумла русӣ ва англисӣ барои пешрафти забони тоҷикӣ ва тавсеаи доираи истифодаи он мунтазам кӯшиш ва ғамхорӣ намоем.

Хотирнишон месозам, ки ин вазифаи ҳар як фарди ватандӯст, аз ҷумла, падару модарон, омӯзгорон, аҳли маориф, илм, зиёиёни кишвар, кормандони воситаҳои ахбори омма ва адибону олимони мамлакат мебошад.

Тоҷикон фарҳанги бисёр ғанӣ ва таърихи басо пурифтихори бостонӣ доранд.

Масалан, танҳо таърихи 5500 – солаи Саразм, ки аз ҷониби олимони сатҳи ҷаҳонӣ, марказҳои муътабари илмии дунё ва созмони бонуфузи байналмилалии ЮНЕСКО эътирофу тасдиқ шудааст, далели раднопазир ва бебаҳси қадимӣ будани миллати тоҷик мебошад.

Арҷ гузоштан ба фарҳангу таърихи бостонии миллат ва омӯхтани он, инчунин, аз худ кардани мероси ҷовидонаи садҳо ва ҳазорон нафар фарзандони фарзонаи халқамон, яъне шоирону адибон ва олимону мутафаккирони барҷастаи миллат вазифаи ҳар як соҳибватан мебошад.

Мо ба хотири ҳифзи ёдгориҳои таърихӣ ва таъмиру нигоҳдории онҳо хеле корҳои созандаро оғоз кардаем ва кӯшиш дорем, ки тавассути созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ мероси моддӣ ва ғайримоддии кишварамонро ба аҳли олам ҳарчи бештар муаррифӣ намоем.

Вобаста ба ин, вазоратҳои маориф ва илм, фарҳанг ва Академияи миллии илмҳо вазифадоранд, ки ҷиҳати омӯхтани таърих ва мероси маънавии халқи тоҷик тадбирҳои зарурӣ андешида, омӯзиши ҳатмии таърихи халқи тоҷик, забони давлатӣ ва ҷуғрофияи Тоҷикистонро дар муассисаҳои таълимашон ба забони ақаллиятҳои миллӣ дуруст ба роҳ монанд ва китобҳои дарсиро барои ин муассисаҳо сари вақт таҳия, тарҷума ва дастрас созанд.

Ҳозирини гиромӣ!

Соли сипаришуда ҳайати нави Маҷлиси миллӣ ва Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон интихоб гардид ва ман дар нахустиҷлосияҳои онҳо иштирок карда, фикру мулоҳизаҳои худро оид ба рушду такмили қонунгузорӣ ва таҳкими минбаъдаи фаъолияти парламент иброз намуда будам.

Бовар дорам, ки вакилони халқ тавассути қабули қонуну қарорҳо дар пешрафти ҷомеа минбаъд низ саҳми худро мегузоранд.

Вале фаъолияти онҳо набояд бо қабули қонуну қарорҳо маҳдуд гардад. Яъне вакилон вазифадоранд, ки дар ҳамкорӣ бо мақомоти татбиқкунандаи қонунҳо ҷиҳати ба талаботи рӯз мутобиқ намудани онҳо саҳм гузоранд ва бо истифода аз ҳуқуқи ташаббуси қонунгузорӣ лоиҳаи қонунҳои ба талаботи рушду пешрафти ҷомеа мувофиқро омода ва пешниҳод намоянд.

Итминон дорам, ки мақоми олии қонунбарори кишвар таҷрибаи гузаронидани муҳокимаҳои парламентиро тақвият бахшида, дар ин раванд қонунҳо, амалияи татбиқи онҳо, барномаҳои иҷтимоиву иқтисодӣ ва дигар масъалаҳои мубрами рӯзро баррасӣ карда, дар пешрафти ҳаёти ҷомеа саҳми арзишманд мегузорад.

Дар баробари ин, вакилони ҳамаи сатҳҳо – аз аъзои Маҷлиси миллӣ ва вакилони Маҷлиси намояндагон сар карда, то вакилони маҷлисҳои маҳаллӣ ва ҷамоатҳо ҳамчун шаҳрвандони кишвар, пеш аз ҳама, худашон бояд фаъол ва ташаббускору ташкилотчӣ бошанд, нақши худро дар таҳкими рукнҳои давлатдорӣ софдилона иҷро намоянд, дар вусъат додани корҳои фаҳмондадиҳӣ ва ободониву созандагӣ дар ҳавзаҳои интихоботии худ ва амалӣ намудани сиёсати давлат дар маҳалҳо саҳми содиқонаву ватандӯстона гузоранд.

Ман дар вохӯрӣ бо судяҳо моҳи ноябри соли 2019 вобаста ба масъалаҳои таъмини қонуният ва адолати судӣ, тарбияи кадрҳои кордону поквиҷдон ва дорои сатҳи баланди касбият, роҳ надодан ба кирдорҳои коррупсионӣ ва бартарафсозии баъзе камбудиҳои дар фаъолияти мақомоти судӣ ҷойдошта ибрози андеша карда будам.

Аз ин рӯ, роҳбарияти Суди Олӣ ва Суди Олии иқтисодӣ бояд ба масъалаҳои баланд бардоштани малакаи касбии судяҳо, тайёр намудан ва интихобу ҷобаҷогузории дурусти кадрҳо эътибори ҷиддӣ диҳанд.

Вазъи тағйирёбандаи ҷаҳони имрӯза ва хусусияти устувор пайдо намудани зуҳуроти хатарноки замони муосир, аз ҷумла терроризму экстремизм, қочоқи силоҳ, гардиши ғайриқонунии маводи мухаддир, киберҷиноятҳо ва дигар ҷиноятҳои фаромиллӣ, ки башариятро ба ташвиш овардаанд, моро водор месозад, ки ба масъалаҳои таъмини амнияти кишварамон диққати аввалиндараҷа диҳем.

Зеро пайравони созмонҳои террористиву экстремистӣ барои ноором сохтани вазъият дар ҷомеа ва тафриқаандозиву барангехтани низоъҳои диниву мазҳабӣ кӯшиш карда, барои гумроҳ сохтани сокинони мамлакат, бахусус, ҷавонон ва ба созмонҳои манъшуда ҷалб намудани онҳо аз шабакаҳои интернетӣ васеъ истифода мебаранд.

Таъкид месозам, ки хоинони миллат ва хоҷаҳои хориҷии онҳо то ҳанӯз аз нақшаҳои нопоку ғаразноки худ, ки ибтидои солҳои 90 –ум доштанд, даст накашидаанд.

Онҳо то ба ҳол аз хориҷи кишвар бо тамоми роҳу воситаҳо кӯшиш карда истодаанд, ки ҷомеаи моро ноором сохта, фарҳангу мазҳаби бегонаро ба сари мардуми мо таҳмил кунанд.

Мардуми шарифи Тоҷикистон, махсусан, ҷавонони бонангу номуси кишвар инро набояд фаромӯш кунанд ва бояд ҳамеша ҳушёру зирак бошанд.

Тавре ки ман борҳо таъкид карда будам, фаъолияти чунин равияҳои экстремистӣ, радикалӣ ва хурофотпарастӣ яке аз омилҳои асосии хатарзо барои имрӯзу фардои Тоҷикистон ва дигар кишварҳои минтақа ба шумор меравад ва аз мо андешидани чораҳои муштаракро талаб менамояд.

Бо мақсади идомаи корҳо дар ин самт, Прокуратураи генералӣ вазифадор карда мешавад, ки лоиҳаи нави «Стратегияи миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба муқовимат ба терроризм ва экстремизм барои солҳои 2021 – 2025»–ро таҳия ва ба баррасии Ҳукумат пешниҳод намояд.

Мо борҳо эълон намудаем, ки Тоҷикистон дар арсаи мубориза бар зидди терроризму экстремизм, қочоқи силоҳ, маводи мухаддир, киберҷинояткорӣ ва дигар ҷиноятҳои муташаккили фаромиллӣ шарики табиии давлатҳо ва созмонҳои байналмилаливу минтақавӣ мебошад.

Аз ин рӯ, Прокуратураи генералӣ, вазорати корҳои дохилӣ ва Кумитаи давлатии амнияти миллиро зарур аст, ки ҳамкориро бо сохторҳои марбутаи давлатҳои хориҷӣ ва минтақавию байналмилалӣ дар ин самт тақвият бахшанд.

Коррупсия зуҳуроти номатлуб ва барои ҷомеа хатарнок ба ҳисоб рафта, мубориза бар зидди он вазифаи асосии мақомоти давлатӣ, ниҳодҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ ва ҳар як сокини кишвар мебошад.

Аз ин лиҳоз, барои пешгирӣ кардани кирдорҳои коррупсионӣ, фароҳам овардани фазои оштинопазир ба он ва ба ин раванд ҷалб намудани тамоми мақомоти давлатӣ, воситаҳои ахбори омма ва ниҳодҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ аз ҷониби субъектҳои мубориза бар зидди коррупсия бояд чораҷӯӣ карда шавад.

Ҳукумати Тоҷикистон бо дарназардошти вазъи мураккаби минтақа ба таҳкими доимии ҳифзи сарҳад, махсусан, сарҳади Тоҷикистону Афғонистон диққати аввалиндараҷа дода, барои пешгирӣ кардани қочоқи маводи мухаддир, силоҳ, адабиёти экстремистӣ ва дигар ҷиноятҳои фаромиллӣ дар хатти сарҳади давлатӣ тадбирҳои зарурӣ меандешад.

Хотирнишон месозам, ки ин тадбирҳо на танҳо ба ҳимояи манфиатҳои кишвари мо, балки ба оромиву суботи кишварҳои дуру наздик, бахусус, кишварҳои минтақа низ мусоидат менамоянд.

Вобаста ба ин, Кумитаи давлатии амнияти миллӣ вазифадор карда мешавад, ки дар ҳамкорӣ бо дигар сохторҳои низомӣ ва мақомоти ҳифзи ҳуқуқи кишвар ҷиҳати ҳимояи устувори сарҳади давлатӣ ва дар сатҳи баланд нигоҳ доштани омодабошии ҷангии ҷузъу томҳои Қӯшунҳои сарҳадӣ пайваста чораҷӯӣ карда, назоратро дар ин самт боз ҳам ҷоннок намояд.

Вазъи имрӯзаи ҷаҳон ва минтақа моро водор месозад, ки ба масъалаи таъминоти Қувваҳои Мусаллаҳи кишвар беш аз ҳар вақти дигар таваҷҷуҳи ҷиддӣ диҳем.

Зеро вазифаи аз ҳама муҳим – ҳимояи марзу буми давлат, таъмини амнияти давлату миллат ва ҳифзи суботу оромии ҷомеа, пешгирӣ ва бартараф кардани ҳама гуна таҳдиду хатарҳои берунӣ, таъмини волоияти қонун ва тартиботи ҷамъиятӣ ба зиммаи Қувваҳои Мусаллаҳ ва мақомоти ҳифзи ҳуқуқ вогузор гардидааст.

Тақвияти иқтидори мудофиавии кишвар ва омодабошии ҷангӣ аз тайёр кардани кадрҳои соҳибкасбу содиқ ба халқу давлати худ, рӯҳияи ватандӯстиву ватанпарастӣ ва худшиносиву худогоҳии хизматчиёни ҳарбӣ вобаста мебошад.

Дар даврони истиқлоли давлатӣ дар дохил ва хориҷи кишвар зиёда аз даҳ ҳазор нафар ҷавонони мо дар муассисаҳои таълими низомӣ таҳсил намуда, ҳамчун афсар дар ҷузъу томҳои гуногуни Қувваҳои Мусаллаҳ ба Ватан – Модар содиқона хизмат карда истодаанд.

Имрӯз низ ҳазорҳо нафар ҷавонони мо дар чунин муассисаҳо таҳсил доранд.

Дар баробари ин, моро зарур аст, ки бо дарназардошти шароити имрӯза Қувваҳои Мусаллаҳи худро азнавсозӣ кунем ва онҳоро бо техникаву лавозимоти пешрафтаи ҳарбӣ таъмин намоем.

Таъкид месозам, ки дар ҳолати тайёрии доимии ҷангӣ қарор доштани Қувваҳои Мусаллаҳ кафолати воқеии ҳимоя кардани давлат аз ҳама гуна таҳдиду хатарҳо мебошад.

Аз ин рӯ, аз ҷониби Вазорати мудофиа барои таҳия ва роҳандозии барномаҳои давлатӣ оид ба рушди саноати мудофиаи кишвар, тақвият бахшидан ба фаъолияти корхонаҳои саноатӣ дар самти истеҳсоли амволи махсус ва таъмири техникаи ҳарбӣ, инчунин, таъмин намудани Қувваҳои Мусаллаҳи кишвар бо силоҳу лавозимоти муосири ҷангӣ бояд тадбирҳои зарурӣ амалӣ карда шаванд.

Вазорати мудофиа, инчунин, вазифадор карда мешавад, ки корро бо захираҳои сафарбарии ҳайати эҳтиётӣ тақвият бахшида, омӯзонидани онҳоро аз рӯи ихтисосҳои қайди ҳарбӣ дар шаҳру ноҳияҳо ба роҳ монад ва ҷиҳати баланд бардоштани омодагии ҳарбии захираҳои сафарбарӣ, гузаронидани ҷамъомадҳои ҳарбӣ, таълими саҳроӣ ва машқҳои низомӣ бо истифода аз тарзу усулҳои муосир аҳаммияти аввалиндараҷа диҳад.

Роҳбарони вазорату сохторҳои низомӣ ва мақомоти ҳифзи ҳуқуқро зарур аст, ки муҳайё кардани шароити мусоиди хизмат ва зиндагӣ, мунтазам баланд бардоштани сатҳи касбияти афсарон, омодабошии ҷангӣ, омӯзиши касбии хизматчиёни ҳарбӣ, тарбияи онҳо дар рӯҳияи садоқат ба Ватан, риояи қатъии интизоми хизматӣ, талаботи ойинномаҳои ҳарбӣ, мубориза бо ҳама гуна ҳуқуқвайронкуниҳо, махсусан, кирдорҳои коррупсионӣ ва интихобу ҷобаҷогузории дурусти кадрҳоро таъмин намоянд.

Вакилони муҳтарам!

Дар даврони соҳибистиқлолӣ Тоҷикистон бо 178 кишвари ҷаҳон робитаҳои дипломатӣ барқарор карда, узви фаъоли созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ ва минтақавӣ гардид.

Дар ин замина муносибатҳои дӯстона ва ҳамкории мо, пеш аз ҳама, бо ҳамсояҳои наздикамон – кишварҳои Осиёи Марказӣ, ҳамчунин, Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил, ки дар низоми муносибатҳои байнидавлатии Тоҷикистон мақоми хосса доранд, дар ҳамаи самтҳо тақвият ёфта истодаанд ва мо ин сиёсатро дар оянда низ густариш медиҳем.

Масъалаҳои таҳкиму густариши ҳамкориҳои гуногунҷанба бо шарикони стратегӣ ва рушди мо – Федератсияи Россия, Ҷумҳурии Мардумии Чин, Иттиҳоди Аврупо ва Иёлоти Муттаҳидаи Амрико чун ҳамеша дар сархати авлавиятҳои сиёсати хориҷии Тоҷикистон боқӣ мемонанд.

Мо, ҳамчунин, мутобиқ бо ҳадафҳои дарозмуддати стратегии худ муносибатҳои дӯстона ва ҳамкориҳои барои ҷонибҳо судмандро бо кишварҳои ба мо дӯсту хайрхоҳи ҷаҳони ислом, Ховари Миёна, Осиёи Ҷанубӣ, Ҷануби Шарқӣ, Уқёнуси Ором, Африқову Амрико ба роҳ монда, рушду тавсеа хоҳем бахшид.

Қобили зикр аст, ки Ҳукумати Тоҷикистон аз соли 2007 ислоҳоти низоми рафтуомади шаҳрвандони хориҷиро идома дода, ҳоло барои шаҳрвандони 112 кишвар тартиби соддаи таҳия ва ба расмият даровардани раводидро муқаррар кардааст.

Зарур аст, ки ҷиҳати ҷалби бештари сайёҳон ва сармоягузорони хориҷӣ ин раванд боз ҳам такмил дода шавад.

Мо муносибатҳои шарикиро бо ҷомеаи ҷаҳонӣ дар чорчӯби созмонҳои байналмилаливу минтақавӣ роҳандозӣ намуда, рушди ҳамкориҳоро дар ин самт идома хоҳем дод.

Дар ин робита, мо ҳамкориро бо Созмони Милали Муттаҳид ва ниҳодҳои тахассусии он, Созмони ҳамкории Шанхай, Созмони Аҳдномаи амнияти дастҷамъӣ, Созмони амният ва ҳамкорӣ дар Аврупо, Созмони ҳамкории иқтисодӣ ва Созмони ҳамкории исломӣ, ҳамчунин, бо шарикони рушд ва ниҳодҳои молиявии байналмилаливу минтақавӣ идома ва густариш медиҳем.

Соли ҷорӣ Тоҷикистон раёсатро дар сохторҳои бонуфузи минтақавӣ – Созмони ҳамкории Шанхай ва Созмони Аҳдномаи амнияти дастҷамъӣ ба уҳда дорад.

Имсол аз таъсисёбии Созмони ҳамкории Шанхай бист сол сипарӣ мегардад.

Тоҷикистон ҳамчун яке аз муассисони Созмони ҳамкории Шанхай аз рӯзҳои аввали таъсис ёфтани он дар пешрафту такомули ин созмон саҳми босазо гузошта истодааст.

Тоҷикистон ба туфайли татбиқи пайгиронаи сиёсати хориҷии худ тавонист, ки то имрӯз дар баррасӣ ва ҳалли мушкилоти гуногуни глобалӣ низ саҳми назаррас гузорад.

Дар ин замина, Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ ба ҳайси кишвари пешбар дар ҳалли масоили мубрами амниятӣ, обу экология ва тағйирёбии иқлим эътироф гардидааст.

Ҳифзи сулҳу субот ва таъмини амнияти пойдор дар минтақаи Осиёи Марказӣ, тавре ки борҳо таъкид карда будам, дар сархати авлавиятҳои калидии сиёсати хориҷии давлати мо қарор дорад.

Пӯшида нест, ки Тоҷикистон дар хатти пеши мубориза бар зидди таҳдиду хатарҳои замони муосир қарор дошта, дар таъмини амнияти минтақа нақши муҳим дорад.

Аз ин лиҳоз, мо минбаъд низ бо кишварҳои минтақа ва ҳамҷавор, аз ҷумла бо Ҷумҳурии Исломии Афғонистон ва дигар шарикони худ ҳамкории зичу судмандро дар соҳаи амният идома хоҳем дод.

Мо итминон дорем, ки ба суботу амнияти пойдор дар Ҷумҳурии Исломии Афғонистон метавон танҳо аз тариқи раванди сулҳе расид, ки аз ҷониби Ҳукумати Афғонистон ва мардуми он идора, назорат ва пеш бурда мешавад.

Идомаи муаррифии шоистаи нақшаҳои бунёдкорона, иқдомҳои сулҳҷӯёна ва азму ниятҳои неку созандаи Тоҷикистон дар арсаи ҷаҳонӣ, ҳамчунин, ҳузури фаъоли кишвари мо дар раванди ҳаллу фасли мушкилоти олами муосир аз ҷумлаи ҳадафҳое мебошанд, ки барои расидан ба онҳо минбаъд низ кӯшиш ба харҷ хоҳем дод.

Ба ин манзур, мо дар оянда низ фаъолияти байналмилалии худро мутобиқ ба муқаррароти Консепсияи сиёсати хориҷии давлатамон бо саъю талоши бештар идома хоҳем дод.

Ҳамватанони азиз!

Муҳтарам аъзои Маҷлиси миллӣ ва вакилони Маҷлиси намояндагон!

Ҳадафи олии давлат ва Ҳукумати мамлакат таъмин намудани рушди устувори иқтисодии кишвар тавассути баланд бардоштани самаранокии истифодаи захираву имкониятҳои мавҷуда, дарёфти манбаъҳои нави рушд, тараққӣ додани соҳаҳои илму маориф, тандурустӣ, инкишофи нерӯи инсонӣ ва бо ҳамин роҳ мунтазам беҳтар кардани сатҳу сифати зиндагии мардуми шарифи Тоҷикистон мебошад.

Дар ин раванд, таҳким бахшидан ба нуфузу обрӯи Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ низ аз ҷумлаи ҳадафҳои муҳимтарини мо ба ҳисоб меравад.

Ин ҳадафҳо, дар навбати аввал, аъзои Ҳукумат, вакилони мардумӣ, роҳбарони ҳамаи сохтору мақомоти давлатӣ, аз ҷумла тамоми хизматчиёни давлатӣ, инчунин, соҳибкорону шахсони саховатпеша ва ҳар як фарди бонангу номуси кишварро вазифадор месозанд, ки дар роҳи бунёди давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ, иҷтимоӣ ва пешрафти Ватани маҳбубамон сарҷамъу муттаҳид бошанд.

Соли 2021 барои Тоҷикистони азизамон соли махсус, яъне ҷашни бузурги сисолагии истиқлоли давлатӣ мебошад.

Бо мақсади истиқболи сазовори ин санаи муқаддаси таърихӣ бо қарори Ҳукумати мамлакат нақшаи чорабиниҳои ободониву созандагӣ қабул гардидааст.

Аъзои Ҳукумат ва роҳбарони идораву сохторҳое, ки ба шаҳру ноҳияҳо вобаста шудаанд, раисони вилоятҳо, шаҳру ноҳияҳо ва ҷамоатҳои шаҳраку деҳот вазифадоранд, ки иҷрои саривақтӣ ва босифати чорабиниҳои тибқи нақша пешбинишударо таъмин намоянд.

Бори дигар таъкид месозам, ки вазифаи асосии ҳар яки мо – аз Роҳбари давлат сар карда, то вакилони мардум, аъзои Ҳукумат, роҳбарони ҳамаи сохтору мақомоти давлатӣ ва тамоми хизматчиёни давлатӣ – содиқона хизмат кардан ба халқи азизи Тоҷикистон, ҳамеша ва дар ҳама ҳолат дар паҳлуи халқ будан аст.

Соли 2020 бо тамоми мушкилоташ собит намуд, ки мо барои боз ҳам беҳтар зистан, обод намудани Ватани азизамон ва тараққӣ додани давлати соҳибистиқлоламон нерӯ, имконият, таҷриба, шароит ва захираҳои заруриро дорем.

Мо бояд ташаббускору ташкилотчӣ бошем ва саҳми бевоситаи худро дар ободии мулки аҷдодӣ гузорем.

Яъне корро ба хотири ободии Ватани маҳбубамон тарзе ташкил кунем, ки дар раванди созандагӣ ҳар як шаҳрванди мамлакат шарик ва саҳмгузор бошад.

Ман ба нерӯи созандаи тамоми мардуми шарифи мамлакат, аз ҷумла ҷавонони боғайрат ва занону бонувони ватандӯсту соҳибмаърифат эътимоди комил дорам ва дилпурона изҳор менамоям, ки мо ҳама якҷо бо заҳмати содиқонаву аҳлонаи худ то ҷашни мубораку муқаддаси сисолагии истиқлолу озодии Тоҷикистони маҳбубамон симои Ватани азизамонро то дурдасттарин гӯшаву канори он боз ҳам ободу зебо мегардонем.

Хурду бузурги мардуми кишвар бояд ҳамеша дар ёд дошта бошанд, ки дар шароити пуртазоду пурҳаводиси имрӯза ҳимояи неъмати барои ҳар як инсони баномус бузургтарину муқаддас – истиқлолу озодӣ кори саҳлу осон нест.

Ҳифзи ин гавҳари бебаҳо аз ҳар яки мо саъю талош ва кӯшишу ғайрати шабонарӯзӣ, нангу номуси миллӣ, заҳмати содиқонаву фидокорона ва муҳимтар аз ҳама, иттиҳоду сарҷамъӣ мехоҳад.

Дар шароити ниҳоят мураккабу ҳассоси ҷаҳони муосир мо бояд ҳамеша дар паҳлуи якдигар бошем ва ҳамдигарро дастгирӣ кунем, зеро ин хислати нек ба мову шумо аз гузаштагони некномамон ба мерос мондааст.

Мардуми шарифи тоҷик ин суннати неки аҷдодиро соли гузашта, ки бисёр вазнину пурташвиш омад, бори дигар нишон доданд.

Тоҷикон яке аз миллатҳои қадимаи дунё ва дорои таърихи беш аз 6000 – сола буда, ҳанӯз аз давраҳои бостонӣ соҳиби саводу қалам, девону дафтар, илмдӯсту адабпарвар, давлатсозу давлатдор, меъмору шаҳрсоз, шаҳрдору шаҳрнишин, яъне фарҳангиву тамаддунсоз ва ободкору созанда ба шумор мераванд.

Мо ифтихор дорем, ки Тоҷикистон, барҳақ, ватани Наврӯз, Сада, Тиргон ва Меҳргон аст.

Ҳар кадоме аз ин ҷашнҳо таърихи беш аз 6000 – сола дорад. Ва ин далел низ боиси ифтихори мост, ки Наврӯзи бостонӣ имрӯз ҷашни ҷаҳонӣ гардидааст.

Мо – тоҷикон мероси гаронбаҳову ҷовидонаи ҳанӯз беш аз ҳазор сол қабл ба ёдгор гузоштаи ниёгони худро бе ягон мушкилӣ мехонем, мефаҳмем, барои тарбияи наслҳои навраси халқамон истифода мебарем ва ба мардуми олам муаррифӣ мекунем.

Халқи шарафманди тоҷик нангу номуси ватандорӣ ва ҳисси баланди миллӣ дорад ва бо чунин хислатҳои неку созандаи худ метавонад иқдомоти аз имрӯза ҳам бештарро амалӣ карда, Ватани муқаддаси худро ба кишвари ободу пешрафта ва ҳамқадами ҷаҳони муосир табдил диҳад.

Дар ин роҳи пурифтихор ба тамоми мардуми шарифи кишвар, ҳамаи шумо – вакилони халқ, аъзои Ҳукумат, падару модарони азиз, хизматчиёни ҳарбии Қувваҳои Мусаллаҳ ва кормандони мақомоти ҳифзи ҳуқуқ, аҳли зиё, ҷавонони далеру ғаюр ва бонувони ватандӯсту соҳибмаърифат саломативу хушбахтӣ, барору муваффақият ва ба Тоҷикистони маҳбубамон суботу оромии пойдор ва дастоварду пешравиҳои рӯзафзун орзумандам.

Саломату сарбаланд бошед, ҳамватанони азиз!

Ализода З. М.

Ёрдамчии Президенти Ҷум­ҳу­рии Тоҷикистон оид ба масъа­лаҳои ҳуқуқӣ –  намояндаи ваколатдори Президенти Ҷум­ҳурии Тоҷикистон дар Маҷлиси миллӣ ва Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор.

«Истиқлолият дар таърихи давлатдорӣ ва сарнавишти миллати тоҷик гардиши куллӣ ва оғози марҳалаи сифатан нави рушд гардида, дар назди мо иҷрои вазифаи бисёр пурмасъулияти таърихӣ, яъне бунёди давлати мутамаддини ҷавобгӯ ба манфиатҳои халқу кишвар ва эҷоди аркони давлатдории муосирро пеш гузошт».

Эмомалӣ Раҳмон

ИстиҚлоли давлатӢ – нахустзаминаи давлати

мустаҚили ТоҶикистон

Калимаи олмонӣ – фаронсавии “souveranitet – souverainete” имрӯз дар бисёр забонҳои халқҳои олам шаклан ё мазмунан ворид шуда, ис­тиқлоли давлати онҳоро ифода мекунад.[1] Таърихан ин истилоҳ нисбат ба давлат истифода шуда, ба сифати яке аз нишонаҳои асосии давлат эътироф мешавад. Дар умум, истиқлоли давлатӣ мустақилии давлатро дар дохили давлат ва дар берун – дар муносибатҳои байналмилалӣ ифода мекунад.

Дар таърихи давлатдории навини худ мо низ хушбахтона дар сатҳи Конститутсия (қонунгузорӣ) ва муоширати сиёсӣ ин истилоҳро ворид на­мудем, ки он на танҳо хазинаи луғавии забони моро бой гардонид, балки барои ташаккули давлатдории мустақили мо мусоидат карда истодааст.[2]

Эълони истиқлолияти Тоҷикистон (9 сентябри соли 1991) ба як давраи бисёр мушкили ҷомеа рост омад. Душманони миллат бо роҳбарии хо­ҷагони хориҷии худ барои ноил шудан ба мақсадҳои ғаразнок (барпо кар­дани давлати исломӣ дар Тоҷикистон) ҷомеаро ба гирдоби даҳшат тела доданд. Дар натиҷа, дар Тоҷикистон муноқишаҳои сиёсӣ оғоз шуда, баъдан ба ҷанги шаҳрвандӣ мубаддал гардиданд, ки онҳо мавҷудияти Тоҷикистон ва истиқлоли давлати онро зери хатари воқеӣ қарор доданд. Муҳим ва зарур буд, ки ҳарчи зудтар пеши роҳи ҷанги шаҳрвандӣ гирифта шуда, давлат ва кишвари мустақили тоҷикон нигоҳ дошта шаванд.

Албатта, ин кори саҳлу осон набуд. Аммо хираду фарҳанги азалии халқи тоҷик, одату анъанаҳои демократию инсонпарваронаи он, ки дар тўли таърихи дароз ташаккул ёфта буданд, мусоидат намуданд, ки ин кор анҷом дода шавад.

Бо ин мақсад вакилони халқи Тоҷикистон дар иҷлосияи 16-уми таъ­рихии Шўрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар қасри Арбоби шаҳри Хуҷанд ҷамъ омада,  ҳокимияти конститутсиониро барқарор намуданд, роҳбарияти нави давлатро интихоб карданд, мақсаду мароми ҷомеа ва давлати мус­та­қилро муайян намуда, роҳу воситаҳои расидан ба онҳоро тарҳрезӣ кар­данд.

Яке аз масъалаи муҳимтарину аввалиндараҷа – ҳарчи тезтар бар­қарор намудани ҳокимияти конститутсионӣ буд, зеро фаъолияти мақомоти давлатӣ, пеш аз ҳама мақомоти ҳифзи ҳуқуқ ва сохторҳои низомӣ фалаҷ гардида буд ва қисме аз кормандони онҳо мавқеи бетарафиро интихоб карда буданад, ки ин хатари воқеӣ барои аз байн рафтани давлати соҳибистиқлол ва парокандашавии миллати тоҷик буд. Чунин вазият талаб мекард, ки ҳарчи зудтар фаъолияти мақомоти ҳифзи ҳуқуқ ва дигар сохторҳои қудратӣ бар­қарор карда шавад, то ки истиқлоли давлатӣ, ягонагии миллат ва як­порчагии мамлакат  нигоҳ дошта шавад.

Пас аз иҷлосия, бо талошу заҳматҳои шабонарӯзии роҳбарияти на­ви ҷумҳурӣ фаъолияти мақомоти ҳифзи ҳуқуқ ва дигар сохторҳои қудратӣ, ин­чунин фаъолияти мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ ва худи­до­ракунии шаҳрак ва деҳот дар минтақаҳои даргир барқарор карда шуданд.

Ба онҳо, ҳамзамон, шаҳрвандони содиқу фидоӣ ба Ватану миллат ҷалб гардиданд. Қувваҳои мусаллаҳи кишвар аз сифр барпо карда шуданд. Вобаста ба ин масъала Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон чунин қайд карда буданд: «Аввалин коре, ки роҳбарияти нав ба он даст зад… эҳёи мақомоти қонунии ҳокимият, риоя ва назму низоми қонун, амнияти шаҳр­вандон, фароҳам овардани шароити мусоиди зисту зиндагӣ ва кори пур­са­мари онҳо мебошад».[3]

Новобаста аз вазъияти мураккабу муташанниҷи ҳамонвақта, ма­қомоту сохторҳои номбурда ва ҷузъу томҳои онҳо тавонистанд истиқлолу озодӣ ва ягонагию тамомияти арзии Тоҷикистонро ҳифз намоянд, ба ҷанги хотима бахшанд, душманони миллатро саркўб намоянд, амнияти одамонро таъмин карда, барои ба ҳаёти осоишта машғул шудани халқ шароити заруриро муҳайё созанд. Хизмати содиқона ва ҷонфидоёнаи кормандони ин сохтору мақомот буд, ки миллати тоҷик аз парокандашавӣ ва давлати тоҷик аз нобудшавӣ раҳо гардид.

Ҳамин тариқ, хотима бахшидан ба ҷанги шаҳрвандӣ ва ба даст овар­дани Ваҳдати миллӣ яке аз дастоварди муҳими таърихӣ ва тақдирсоз барои таъмини сулҳу субот, озодиву истиқлол ва рушду нумўи ҷомеа ме­бошад.

Масъалаи дигар, ки барои ҷомеа ва давлат хеле муҳим буд – ин муайян намудани мақсаду мароми ҷомеа ва роҳи рушди минбаъдаи он буд.

 Қобил ба зикр аст, ки баъд аз барҳам хўрдани Иттиҳоди абар­қудрати Шўравӣ ва соҳибистиқлол шудани ҷумҳуриҳои он, вазъияте ба амал омад, ки ҳар як собиқ ҷумҳурӣ бояд мустақилона роҳу равиши минбаъдаи худро муайян мекард, зеро «бозсозӣ»–и горбачёвӣ ҷомеаи шўравиро ба як самти номуайяни сарбаста равона карда буд. Ба замми ин, дар арафа ва пас аз эълони истиқлолияти давлатӣ дар Тоҷикистон қувваҳои навзуҳуре ба май­дон омаданд, ки мехостанд давлати исломиро барпо намоянд. Ҳамчунон намояндагони Ҳизби коммунист низ намехостанд, ки ҷои худро аз даст ди­ҳанд, ба он нигоҳ накарда, ки онҳо аллакай ташаббусро аз даст дода буданд.

Бояд қай кард, ки дар давраи «азнавсозӣ»-и горбачёвӣ, ҳамчунон андешаҳои демократикунонии ҷомеа, ошкорбаёнӣ, гуногунандешии сиёсӣ ва мафкуравӣ, бисёрҳизбӣ, ҳуқуқбунёдӣ пайдо шуда буданд. Ҳатто онҳо дар баъ­зе аз санадҳои сиёсӣ ва ҳуқуқӣ дарҷ гардида буданд.

 Масалан, дар Эъломияи истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 24 августи соли 1990 оид ба таъмини ҳаққи зиндагии шоиста барои ҳар як ин­сон, барпо кардани давлати демократии ҳуқуқбунёд; амалӣ шудани ҳоки­мияти давлатӣ дар асоси таҷзияи он ба ҳокимияти қонунгузор, иҷроия ва судӣ; волоияти Конс­титутсия ва қонунҳо сабт шуда буд.[4]

Ин андешаҳо таъсири худро дар раванди бунёди давлати миллӣ гузоштанд. Ҳамаи ин омилҳоро ба инобат гирифта, Роҳбари давлати то­ҷикон – Раиси Шўрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳ­мон дар иҷлосияи 16-уми таърихии Шўрои Олии мамлакат ба таври қатъӣ иброз намуданд, ки «мақсади мо бунёди давлати демократии дунявӣ ва ҳу­қуқ­бунёд аст. Ин мақсаду мароми аксарияти аҳолии ҷумҳурӣ мебошад. Ин ро­ҳи мост ва мо ҳеҷ вақт аз ин роҳ намегардем.»[5]  Ин ягона роҳе буд, ки барои Тоҷикистон, миллати тоҷик имкон медод ба ҷомеаи мутамаддин ва дав­­латдории муосир ҳамсафу ҳамқадам бошад, ояндаи дурахшони фар­зандони худро таъмин намояд.

  Албатта, барпо кардани чунин давлат кори саҳлу осон ва тез ама­ли­шаванда нест. Ин мақсад муддати тўлониро талаб мекунад, зеро ҷомеа бояд аз нигоҳи мафкуравӣ ва руҳиву равонӣ ба зиндагиву фаъолият тибқи талаботи арзишҳои демокративу ҳуқуқбунёдӣ ва дунявию иҷтимоӣ омода бошад. Маълум аст, ки то давраи шўравӣ арзишҳои номбурда дар ҷомеа мавҷуд набуданд. Дар Аморати Бухоро режими истибдодӣ (тирания) ҳукмрон буд, ки дар он мавҷудияти арзишҳои демократӣ тамоман имкон надошт. Дар империяи Русия (аз ҷумла, генерал – губернатории Туркистон, ки як қисмати Тоҷикистони имрӯза ба он дохил буд) низ ин арзишҳо бегона буданд.

Дар давлати Шўравӣ низ ба ин арзишҳо сатҳӣ (руякӣ) муносибат мекарданд, гарчанде Иттиҳоди Шўравӣ худро давлати меҳнаткашон ва де­мократитарин эълон карда буд. Аммо дар асл чунин набуд. Ин ҷомеа ва дав­лат дар асоси низоми маъмурию фармонфармоӣ идора карда мешуд. Би­нобар ин, барои тавъам сохтани ҷомеа ба ин арзишҳо як давраи муайян лозим буд.

Илова ба ин, як қатор арзишҳои давраи шўравӣ, аз ҷумла мо­ликияти давлатӣ будани олот ва воситаҳои истеҳсолот, фондҳои ҷамъиятии истеъ­молот, умумияти ягона – «халқи советӣ», ҳамзистии сотсиалистӣ, ба­р- по намудани ҷомеаи коммунистӣ ва дигарҳо амалан аз байн рафтанд ва ҷои онҳоро арзишҳои нави либералӣ – моликияти хусусӣ, озодии фаъолияти иқтисодӣ ва соҳибкорӣ, гуногунандешии сиёсӣ ва мафкуравӣ, бисёрҳизбӣ, арзиши олӣ будани инсон ва ҳуқуқу озодиҳои ӯ, волоияти қонун, таҷзияи ҳокимияти давлатӣ гирифтанд. 

Зарур буд, ки ин арзишҳо аз ҷониби аъзои ҷомеа дарку ҳазм гар­дида, дар зиндагӣ ва фаъолияти ҳаррӯзаи онҳо амалӣ шаванд. Маълум аст, ки ин раванд дар як лаҳза амалӣ намешавад. Барои дар зиндагии одамон иҷро шудани онҳо як давраи муайян лозим аст. Дар ин муддат одамон низ тағйир ёфта, ба арзишҳои зикргардида мутобиқ мешаванд. Бинобар ин, зарурати давраи гузариш аз як давра ба давраи дигари ҷомеа (дар воқеияти мо гу­зариш аз як сохти ҷамъиятӣ ба дигар сохти ҷамъиятӣ) ба вуҷуд омад.

Ҳолати баамаломада танзими конститутсионии истиқлоли давлатӣ, мақ­саду маром ва арзишҳои бунёдии ҷомеа, асосҳои ташкилӣ-ҳуқуқии сох­тани (барпо кардани) давлатдории навинро талаб мекард. Бинобар ин, зарур буд,  ки Конститутсияи давлати соҳибистиқлол ҳарчи зудтар таҳия ва қабул карда шавад. Бо назардошти ин зарурат, Конститутсияи давлати со­ҳиб­истиқлоли Тоҷикистон 6 ноябри соли 1994 бо овоздиҳии умумихалқӣ қа­бул гардид.

Конститутсия Тоҷикистонро ҷумҳурии соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқ­бунёд, дунявӣ, ягона ва иҷтимоӣ эълон кард. Дар ин ҷо хусусиятҳои хос ва асосии давлат номбар шудаанд. Ин хусусиятҳо дар як вақт арзишҳои асосии ҷомеа низ мебошанд, зеро давлат (мақомоту сохторҳои он) ниҳоди асосии таъминкунандаи фаъолияти ҷомеа, қонуният ва тартибот, озодиву амнияти аъзои ҷомеа ва дар маҷмӯъ – масъули фаъолияти муътадил ва самараноки ҷомеа мебошад.

Қобил ба зикр мебошад, ки эъмори чунин давлат як муддати дахлдорро тақозо менамояд, чунки хусусиятҳои номбурда давлатдории муосири ҷаҳониро инъикос менамоянд ва барои давраи дуру дарози таърихӣ пешбинӣ гардидаанд.

Ҳамчунон зарур мебошад, ки заминаҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ, фар­ҳангӣ ва мафкуравии чунин давлат омода карда шаванд. Ин заминаҳоро яку якбора барпо намудан номумкин аст, чунки онҳо хусусияти объективӣ дош­та, ботадриҷ ташаккул меёбанд.

Қобил ба зикр аст, ки дар зарфи 30 соли истиқлоли давлатӣ, сарфи назар аз мушкилоти мавҷудбуда (буҳрони иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии ҷомеа дар оғози истиқлолият, ҷанги шаҳрвандӣ ва оқибатҳои он) Ҷумҳурии Тоҷикистон ба дастовардҳои назаррас дар соҳаҳои зикргардида ноил гар­дид.

Пеш аз ҳама, заминаҳои сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ, фарҳангии ҷомеа ва давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявию иҷтимоӣ гузошта шуда, устувории онҳо таъмин гардиданд. Ба замми ин, Стратегияи миллии рушди Тоҷикистон барои давраи то соли 2030 амалӣ шуда истодааст (марҳалаи якуми он иҷро гурдид) ва он дигаргуниҳои куллӣ ва сифатиро дар рушди соҳаҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ, фарҳангӣ ва сиёсӣ таъмин намуда, боиси пешрафти бузург дар Тоҷикистони муосир мешавад. 

Чунин пешравиҳо дар соҳаҳои номбурда имкон медиҳанд, ки дар сам­ти рушди давлатдорӣ, яъне барпо кардани Тоҷикистони соҳибихтиёр, де­мократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва иҷтимоӣ низ қадамҳои устувор гузошта шаванд.

Ҳамчунон бояд қайд намоем, ки яке аз хусусияти давраи гузариш дар он зоҳир мегардад, ки дар ин давра ҳоло муносибатҳои нави ҷамъиятӣ устувор нагардидаанд, чунки асосҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ, сиёсӣ ва фар­ҳангии ҷомеа дар ҳолати ташаккулёбӣ қарор доранд. Ин муносибатҳо во­баста ба ноустувории асосҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ, сиёсӣ ва фарҳангии ҷомеа тез-тез тағйир меёбанд. Одамон низ аз нигоҳи мафкуравӣ, руҳиву равонӣ ва тарзи фаъолияту рафтори худ ба ҳолати нав омода нестанд, онҳо батадриҷ дигаргун ва ба вазъияти баамаломада мутобиқ мешаванд.

Чунин ҳолат ба Конститутсия ва қонунгузорӣ низ таъсири бево­ситаи худро мерасонад. Вобаста ба ин, ба Конститутсияи соли 1994 се маротиба – солҳои 1999, 2003 ва 2016 тағйирот ворид карда шуданд. Тағ­йирот Конститутсияро мукаммал гурдониданд, онро ба талаботи ҷомеа мутобиқ намуданд. Дар навбати худ Конститутсия низ имкон дод, ки рушди ҷомеа ба таври муътадил, пай дар пай ва устувор сурат гирад.

Ҳамин тариқ, дар тўли 30 соли Истиқлоли давлатӣ, сарфи назар аз мушкилиҳои мавҷуда, заминаҳои устувори сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоию фар­ҳангӣ ва ҳуқуқӣ гузошта шуданд ва онҳо имкон медиҳанд, ки рушди бо­суръати ҷомеа таъмин гардад.

                    Ашурзода А. А.      

Раиси Суди конститутсионии

Ҷумҳурии Тоҷикистон

«Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикис­тон нишонаи давлати демократӣ ва ҳуқуқбунёд будани Тоҷи­кистон мебошад, ки мавҷудияти чунин мақом ифодаи амалии ҳадафи давлат ва миллат дар самти бунёди ҷомеаи адолатпарвар мебошад».

Эмомалӣ Раҳмон.

Нақши Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳифзи конститутсия ва ҳуқуқу озодиҳои конститутсионии инсон ва шаҳр­ванд

Дар саҳифаҳои таърихии халқу миллатҳо ҳодиса ва рўйдодҳое мавҷуданд, ки бинобар аҳамияти баѓоят муҳим доштанашон барои онҳо тақдирсоз арзёбӣ мегарданд.Шинохти таърих ва ҳикмату фарҳанги оламгири ниёгон ба хотири муаррифии мақоми ҷаҳонии миллати мо мебошад^[6].

Чунин рўйдодҳо фаҳмиш, андеша ва тафаккури ҷомеаро нисбати сарнавишт ва тақдири гузашта, имрўза ва оянда дигар намуда, ба низоми мавҷудаи давлатдорӣ ислоҳи ҷиддӣ ворид менамоянд. Дар натиҷа ѓоя ва арзишҳои миллӣ бо мазмуну мундариҷаи сифатан нав мавриди истифода ва баҳрабардории ҷомеа қарор мегиранд.

Қабули Конститутсияи Тоҷикистони соҳибистиқлол, ки дар арафаи 27- умин солгарди он қарор дорем аз зумраи чунин рўй­додҳои муҳим ва тақдирсози миллати тоҷик ба шумор меравад, ки дар роҳи эъмори давлатдории навини тоҷикон нақши калидӣ дорад.

Таҷрибаи таърихӣ нишон медиҳад, ки ин санади муҳим дар ташаккули ниҳодҳои давлатдорӣ, ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва   танзими муносибатҳои ҷамъиятӣ нақши муҳим дорад  ва дар худ андеша ва ғояҳои инсондӯстонаро таҷассум мекунад.

Соҳибистиқлол гардидани Ҷумҳурии Тоҷикистон заминаи қабули Конститутсияи соли 1994 гардид. Дар он хусусиятҳои Ҷумҳурии Тоҷикиситон ҳамчун давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ, ягона ва иҷтимоӣ муқаррар карда шудаанд. Санади мазкур муайянкунандаи тақдири имрўзу фардои миллати куҳан­бун­ёди мо маҳсуб ёфта, истиқлолияти давлатиро эътибори ҳуқуқӣ бахшид ва давлати тоҷиконро ба ҷаҳониён муаррифӣ намуд^[7].

Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки дар таҳия ва қабули  Конститутсияи кишвар саҳми бузург доранд, нақши ин ҳуҷҷати сиёсиву ҳуқуқиро дар рушду таҳкими давлати демократию ҳуқуқбунёд муҳим арзёбӣ намуда, таъкид медоранд, ки «баъд аз қабули Конститутсия дар кишвар ислоҳоти бунёдиву фарогири сиёсиву ҳуқуқӣ ва иқтисодиву иҷтимоӣ оғоз шуда, тамоми соҳаҳои ҳаёти ҷомеа ва давлатро ба танзим даровард ва барои суботи конститусионӣ заминаи мустақим фароҳам овард».

  Дар шароити муосири ҷаҳонишавӣ ва ташаккули падидаҳои мухталифе, ки метавонанд ба истиқлолияти миллӣ ва амнияти конститутсионии мо халал ворид созанд, ҳифзи Конститутсия ва риояи ҳатмии меъёрҳои он ҳамчун таъминкунандаи асосҳои низоми сиёсиву ҳуқуқии кишвар аҳамияти аввалиндараҷа касб менамояд.

Нақши муҳим дар ҳифзи ҳуқуқии Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба зиммаи Суди конститутсионӣ гузошта шудааст. Дар ин замина, тибқи моддаи 89 Конститутсия, Суди конститусионӣ мувофиқати қонунҳо, санадҳои меъёрии ҳуқуқии якҷояи Маҷлиси миллӣ ва Маҷлиси намояндагон, Маҷлиси миллӣ, Маҷлиси намояндагон, Президент, Ҳукумат, Суди Олӣ, Суди Олии иқтисодӣ, дигар мақомоти давлатию ҷамъиятӣ ва шартномаҳои ба қувваи қонун надаромадаи Тоҷикистонро ба Конститутсия муайян менамояд.

Мақсади асосии назорати конститутсионӣ ин таъмин намудани мутобиқати ҳамаи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ ба Конститутсия ҳамчун қонуни асосии давлат мебошад. Маҳз тавассути ин назорат дар кишвар асосҳои сохтори конститутсионӣ устувор гаштаву қонунияти конститутсионӣ ва ҳифзи ҳуқуқу манфиатҳои қонунии шаҳрванд таъмин карда мешавад.

Дар мамлакатҳои хориҷӣ назорати конститутсионӣ ба таври гуногун ба роҳ монда шудааст ва мутобиқан аз ҷониби мақомоти гуногуни салоҳиятдори давлатӣ ба амал бароварда мешавад.

Дар баъзе давлатҳо ҳамкори байни мақомоти қонунгузор ва мақомоти судиву иҷроия оид ба масъалаи конститутсионӣ будани ин ё он санади ҳуқуқӣ ҷой дорад. Дар давлатҳои дигар бошад ба амал баровардани назорати конститутсионӣ ба мақомоти судии салоҳияти умумидошта тааллуқ дорад, аммо қабули қарори қатъӣ оид ба мутобиқатии санади ҳуқуқӣ ба Конститутсия танҳо ба зиммаи Суди Олии мамлакат мансуб аст. Масалан, дар Штатҳои Муттаҳидаи Америка ва Япония чунин аст. ^[8]

Дар аксари давлатҳои ҷаҳон бо мақсади назорати конститутсионӣ мақомоти махсуси судӣ таъсис меёбад, ки маъруф бо номи судҳои конститутсионӣ мебошанд. Дар аксари давлатҳои ҷаҳон маҳз ҳамин мақомот назорати конститутсиониро ба амал мебарорад, ки хеле самаранок аст. Аз як тараф, ин мақомот мақомоти судӣ аст, аз тарафи дигар мақомоти махсуси назорати конститутсионӣ мебошад.

Бинобар ин, дар Ҷумҳурии Тоҷикистон низ Суди конститутсионӣ таъсис ёфта, таҷрибаи пешқадами давлатҳои хориҷиро дар худ таҷассум кардааст.

Вобаста ба ин, Суди конститутсионӣ дар баробари зиёда аз 160 мақомоти назорати конститутсионии давлатҳои ҷаҳон тариқи мурофиаи судии конститутсионӣ баҳри ҳифзи Конститутсия, ки он инъикосгари Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон аст, фаъолият дорад ва мавҷудияти он дар низоми ҳокимияти давлатӣ ва судӣ яке аз нишонаҳои давлати демократию ҳуқуқбунёд арзёбӣ мегардад.

Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун мақомоти мустақили ҳокимияти судӣ ва дастоварди даврони соҳибистиқлолӣ, ки баҳри таъмини волоият ва амали бевоситаи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд таъсис дода шудааст, барои ҳифзи ин арзишҳо ва музаффариятҳои миллӣ пайваста кўшиш менамояд^[9].

Таъмин намудани амали бевоситаи Конститутсия, яке аз самтҳои асосии фаъолияти Суди конститутсионӣ ба ҳисоб меравад. Мустақиман амал намудани меъёрҳои Конститутсия дар он муқаррар карда шудааст.

 Дар иҷрои ин вазифа нақши Суди конститутсионӣ муҳим мебошад, зеро танҳо ин мақоми мустақили ҳокимияти судӣ қарори қатъиро дар бораи номувофиқатии қонунҳо ва дигар санадҳои ҳуқуқӣ ба Конститутсия қабул карда метавонад.

Таъмини ҳифзи Конститутсия вазифаи асосии Суди конститутсионӣ мебошад. Ин фаъолият бо роҳи пешгирӣ намудан, ошкор ва бартараф кардани вайронкунии меъёрҳои Конститутсия амалӣ гардида, татбиқи меъёр­ҳои Конститутсия таъмин карда мешавад.

Имсол аз таъсиси Суди конститутсионӣ 26 сол сипарӣ мешавад, ки зарурат ва аҳамияти ин мақомро дар давлатдории навини Тоҷикистон собит сохта, инчунин нишон дод, ки вобаста ба инкишофу пешрафти ҷомеа нақш ва мақоми Суди конститутсионӣ бояд таҳким ёбад.

Бо дарназардошти таҷриба ва амалияи фаъолияти Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва таѓйироти сифатан куллие, ки тайи солҳои охир дар ҳаёти сиёсӣ ва иҷтимоии кишвар рух доданд тибқи Қонуни нави конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон» ба сало­ҳияти Суди конститутсионӣ додани хулоса оид ба лоиҳаи таѓйиру илова­ҳои ба Конститутсия воридшаванда, инчунин лоиҳаи қонунҳо ва дигар масъалаҳое, ки ба раъйпурсии умумихалқӣ пешниҳод карда мешаванд, мукаммал карда шуд.

Мувофиқи қисми сеюми моддаи 34 Қонуни конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон»^[10], Суди конститутсионӣ масъалаи ба Конститутсияи Ҷум­ҳурии Тоҷикистон мувофиқат доштани лоиҳаи таѓйиру иловаҳои ба Конститут­сияи Ҷумҳурии Тоҷикистон воридшаванда, лоиҳаи қонунҳо ва дигар масъалаҳои ба раъйпурсии умумихалқӣ пешниҳодшавандаро муайян менамояд.

Таъмин намудани амали бевоситаи меъёрҳои Конститутсия, яке аз самтҳои асосии фаъолияти Суди конститутсионӣ ба ҳисоб меравад.

Фаъолияти пурсамари Суди конститутсионӣ нишон дод, ки масъалаҳои баррасӣ на­мудаи он дар таъмини волоияти Конститутсия, таҳкими қонунияти конститутсионӣ ва ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд нақши муҳим бозиданд.

Суди конститутсионӣ дар давраи фаъолияти (мар­ти соли 1996 – 1 июни соли 2021) зиёда аз 140  дархосту пешниҳодҳои субъе­к­­тҳои ҳуқуқи муроҷиат ба Суди конститутсионӣ доштаро баррасӣ на­­муда, тиб­қи Қонуни конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бо­раи Суди конститутсионии Ҷум-ҳурии Тоҷикистон» нисбати онҳо  қарор ва таъинот қабул кардааст.

Чунин теъдоди нисбатан ками дархосту пешниҳодҳои  субъ­ектҳои ҳуқуқ ба Суди конститутсионӣ, то андозае аз табиат ва хусусияти хо­си ин мақомоти ҳокимияти давлатӣ ва судӣ бармеояд, зеро он асосан аз ташаббуси субъектҳое, ки ҳуқуқи муроҷиат кардан ба Суди конститутсионӣ доранд вобастагӣ дорад.

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрвандро дар мадди аввал гузошта, онро муқаддас ва арзиши олӣ эътироф намуда, риоя ва ҳифзи онҳоро аз тарафи давлат кафолат медиҳад.

Ҳамин буд, ки Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ҷониби кор­шиносони байналмилалӣ баҳои сазовор гирифт.

Ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд вазифаи аввалиндараҷаи ҳар як давлат ва сохторҳои он мебошад.

Имрўз Суди конститутсионӣ ягона мақомоти назорати консти-тутсионӣ ва яке аз мақоми ҳифзкунандаи ҳуқуқу озодиҳои конститут-сионии инсон ва шаҳрванд дар Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад.

Тибқи моддаи 34 Қонуни конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон», Суди конститутсионӣ дархости шаҳрвандонро дар хусуси ба Конститутсияи  Ҷумҳурии Тоҷикистон мувофиқат доштани қонун, дигар санади меъёрии ҳуқуқӣ, тавзеҳоти дастурии  пленумҳои Суди Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Суди Олии иқтисодии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки нисбат ба онҳо аз тарафи мақомоти дахлдори давлатӣ ё ҷамъиятӣ, инчунин мақомоти судӣ дар парвандаи мушаххас татбиқ карда шудааст ва ба андешаи онҳо боиси вайрон шудани ҳуқуқу озодиҳои конститутсиониашон гардидааст баррасӣ менамояд.

Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун падидаи муҳими давлати ҳуқуқбунёду демократӣ ва мақоми махсуси назорати конститутсионӣ дар тўли фаъолияти начандон тўлониаш зарурат ва аҳамияти худро собит намуда, дар ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд нақши намоёни худро гузоштааст.

Чунончи, Суди конститутсионӣ бо нахустин қарори  худ аз 26 марти соли 1996 Фармони Раёсати Шўрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 15 ноябри соли 1993 № 134 «Дар бораи боздоштани амали моддаҳои 6, 28, 48, 49, 53, 531, 85, 90, 92, 97, 221¹ ва 221² Кодекси мурофиавии ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон»– ро, ки онҳо шикоят карданро аз болои асоснокии ҳабс ё дароз намудани муҳлати нигаҳдорӣ дар ҳабс ба суд манъ мекарданд, ѓайриконститутсионӣ дониста, онро беэътибор эътироф намуд. ^[11]

Ин қарори Суди конститутсионӣ ба шаҳрвандон имконият фа­роҳам овард, ки ҳуқуқҳои конститутсионии худро оид ба ҳифзи судӣ амалӣ на-муда, аз рўи масъалаҳои номбурда ба суд бемамониат муроҷиат намоянд.

Ҳамчунин, бо қарори Суди конститутсионӣ аз 16-уми октябри соли 2001 «Дар бораи муайян намудани мутобиқати қисми 1 моддаи 303 ва қисми 1 моддаи 337 Кодекси мурофиавии граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон»^[12] моддаҳои зикршудаи Кодекс, ки ба тарафҳо ва дигар иштирокчиёни парванда ҳуқуқи овардани шикоя­ту эътирозро нисбати таъиноту ҳалномаҳои зинаи аввали Суди Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон маҳдуд карда буданд, ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон мухолиф дониста шуда, беэътибор гардиданд.

Қарори номбурда ба тарафҳо ва дигар иштирокчиёни парванда ҳуқуқ дод, ки онҳо аз болои таъиноту ҳал­номаҳои зинаи аввали Суди Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба тариқи кассатсионӣ шикояту эътироз пеш­ниҳод намоянд.

Фаъолияти бомароми Суди конститутсионӣ оид ба таъмини волоияти Конститутсия ва ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд шаҳодати онанд, ки ташаккули институти назорати конститутсионӣ ба инкишофи давлатдории миллии Тоҷикистони соҳибистиқлол ирти­боти ногусастанӣ дошта, фаъолияташ ба мақсаду вазифаҳои афзали­ятноки ҷомеа тавъам аст.

Ҳамзамон, Суди конститутсионӣ дархости шаҳрванд Бобоев Ҷ.-ро дар бораи муайян намудани мутобиқати сархати ҳаштуми қисми 2 моддаи 42 Кодекси мурофиавии ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба моддаҳои 17 ва 21 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дида баромада, дар қарори худ аз 15  майи соли 2012 диққати Вазорати корҳои дохилии Ҷум­ҳурии Тоҷикистон ва Прокуратураи генералии Ҷумҳурии Тоҷикистонро ба риояи бечу­нучарои талаботи моддаи 18 Конститутсия, ки тибқи он «Ба ҳеҷ кас ши­канҷа, ҷазо ва муносибати ѓайриинсонӣ раво дида намешавад» ҷалб намуд.

Ҳамчунин, мақомоти зикршуда вазифадор карда шуд, ки ҷинояти содиршудаи шиканҷаро ошкор карда, нисбати шахсони онро содирнамуда чораҳои дахлдор, то ба дараҷаи ба ҷавобгарии ҷиноятӣ кашидан андешида шавад.

Ҳамчунин дигар санадҳои судӣ қабул карда шуданд, ки онҳо дар қабули қонунҳо ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқии мувофиқ ба меъёрҳои Қонуни асоcии кишвар ва ба ин васила таъмини кафолати ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд нақши муҳим бозиданд.

 Чунонки, Суди конститутсионӣ парвандаро аз рўи дархости шаҳрванд Тураев М.М. «Дар бораи муайян намудани мутобиқати банди 4 Қоидаҳои гузаронидани аттестатсия ва бақайдгирии на­мо­яндагони патентии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 9 июни соли 2009, №25 ба қисми дуюми моддаи 12, қисмҳои якум ва дуюми моддаи 35 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон» баррасӣ на­муда, бо қарори  худ аз 28 марти соли 2013 банди 4 Қоидаҳоро ҳамчун омили маҳдудкунандаи  ҳуқуқи конститутсионии шахс ба фаъо­лияти озоди соҳибкорӣ, меҳнат ва интихоби касбу корба модда­ҳои зикршудаи Конститутсия номутобиқ ҳисоб намуд. ^[13]

Суди конститутсионӣ, инчунин парвандаро аз рўи дархости шаҳр­ванд Саидова Н.А. «Дар бораи муайян намудани мутобиқати қисми 2 моддаи 363 Кодекси мурофиавии ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷи­кистон дар масъалаи номумкин будани шикоят ва эътироз аз таъиноте (қароре), ки дар рафти муҳокимаи судӣ дар бораи интихоб, таѓйир додан ё бекор кардани чораҳои пеш­гирӣ қабул шудааст, ба моддаҳои 5, 14, 18 ва 19 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон» баррасӣ намуда, қайд кард, ки ҳама гуна тартибе, ки ҳуқуқҳои иштирокчиёни мурофиаи ҷиноятиро оид ба ҳифзи ҳуқуқҳои мурофиавии онҳо маҳдуд карда, монеаи ба амал баровардани онҳо, аз ҷумла ҳуқуқи шикоят намудани санадҳои судӣ мегардад, он ҳамчун маҳдуд кардани кафолати ҳифзи судӣ ва ҳуқуқи муроҷиат ба мақомоти давлатӣ муқаррарнамудаи Конститутсия, қонунҳо ва қонунгузории мурофиавии Ҷумҳурии Тоҷиикистон  ба ҳисоб меравад.

Бо ин назардошт, Суди конститутсионӣ бо қарори худ аз 27 сентябри соли 2013 қисми 2 моддаи 363 Кодекси мурофиавии ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷи­кистонро ба моддаҳои зикршудаи Конститутсия номутобиқ ҳисоб намуд.

Имрўзҳо Суди конститутсионӣ бо қарорҳои худ дар ҳифзи ҳуқуқҳои конститутсионии инсон ва шаҳрванд, аз қабили ҳуқуқҳои иқтисодиву иҷтимоӣ ва сиёсиву фарҳангӣ саҳми босазои худро гузошта, тавассути назорати конститутсионӣ волоияти Конститутсияро таъмин намуда истодааст.

Бояд зикр кард, ки дар ин раванд Суди конститутсионӣ танҳо дар доираи муроҷиатҳои субъекти ҳуқуқи муроҷиат ба Суди конститутсионӣ маҳдуд нашуда, ҳамасола оид ба вазъи қонунияти конститутсионӣ, волоияти меъёрҳои Конститутсия ва ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои конститут-сионии инсон ва шаҳрванд ба Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Маҷлиси миллӣ ва Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Нома мефиристад.

Дар даҳ соли охир ба унвони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикис­тон, Маҷлиси миллӣ ва Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷум­ҳурии Тоҷи-кистон зиёда аз 120 пешниҳодҳо дар хусуси таҳкими қонунияти консти-тутсионӣ, тартиботи ҳуқуқӣ, қабули санадҳои қонунгузорӣ, барномаҳои давлатӣ, ҳифзи ҳуқуқҳои конститутсионии инсон ва шаҳрванд, таѓйири таҷрибаи мавҷуда бо назардшти амалияи ҷаҳонӣ ва ѓ. ирсол карда шуданд, ки аксари онҳо аз ҷониби субъектҳои ҳуқуқэҷодкунӣ дар фаъолияти ҳуқуқэҷодкунӣ мавриди татбиқ қарор дода шуданд.

Фаъолияти Суди конститутсионӣ ба он равона гардидааст, ки дар ҷомеа фазои ягонаи ба ҳам алоқаманд ва беихтилофи ҳуқуқӣ арзи вуҷуд дошта бошад, ки он дар навбати худ барои пешрафти босуръати ҳаёти сиёсию иқтисодӣ, иҷтимоию фарҳангии мамлакат ва таъмини ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд шароити заруриро муҳайё месозад.

Ҳамин тавр, Суди конститутсионӣ дар тўли фаъолияти худ ба ҳайси мақомоти мустақили ҳокимияти судӣ ва падидаи нави давлати ҳуқуқбунёду демократӣ зарурат ва аҳамияти худро дар бунёди давлатдории навини Тоҷикистон собит сохта,  дар ҳифзи Конститутсия ва таъмини волоияти он, риоя ва ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои конститусионии инсон ва шаҳрванд нақши басо муҳимро касб намудааст.

Аз хотир набояд баровард, ки халқи Тоҷикистон бори аввал дар таърихи давлатдориаш Конститутсия – Қонуни асосии давлат, сар­навишти таърихии худро тариқи раъйпурсии умумихалқӣ қабул кардааст ва аз ин рў, эҳтироми иродаи халқ вазифаи ҳар як фарди ҷомеа мебошад ва он бояд ҳама вақт таҳти ҳифзи боэътимоди на танҳо Суди конститутсионӣ, балки дигар мақомоти давлатию ҷамъиятӣ ва ҷомеа қарор дошта бошад.

Мо бояд мавҷудияти ин санади олии тақдирсози миллатро дар ҳаёти ҷомеа аз ҳар вақта дида ҳассостар эҳсос намоем. Дар доира ва меҳ­вари ин санад зистанро омўзем, меъёрҳо ва муқаррароти онро қоидаи рафтори худ қарор диҳем ва арзишҳои онро чун муқаддасоти миллӣ ҳифз намоем.

Каримзода К.М.

Муовини Раиси Суди

конститутсионии
Ҷумҳурии Тоҷикистон,
номзади илмҳои сиёсӣ

Конститутсия ва бехатарии конститутсионӣ

Андешаҳо ва кўшишҳои ба гардиши илмӣ  ворид кардани кате­го­рияи «бехатарии конститутсионӣ» бори аввал дар тадқиқотҳои як қатор оли­­мони машҳури  Руссия, ба монанди В. Д. Зоркин,  Н.С. Бондар, Г.А. Га­ҷиев, Б.С. Эб­­зеев, С.А.Авакян ва дигарон  руйи кор омадааст ва хусусияти муҳими тад­қиқотҳои мазкур дар он ифода меёбад, ки ин масъала бевосита дар қа­ринаи Конститутсия ҳамчун муҳимтарин ҳуҷҷати сиёсӣ ва ҳуқуқӣ ва таъминкунандаи муътадилии сохтори сиёсӣ ва асосҳои сохтори конститутсионӣ, нақ­ши он дар низоми ҳуқуқӣ, ка­фолати ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд,  манфиати ҷомеа ва давлат аз ха­тарҳои дохилӣ, инчунин баррасӣ ба сифати ун­сури сохтории амнияти миллӣ мавриди тадқиқ қарор дода шуда, ин­кишоф ёфта исто­дааст.

Ба андешаи Бондар Н.С. розӣ нашуда наметавонем, ки тибқи он таваҷҷуҳи тадқиқотчиёни имрўза ба ҷан­баи конститутсионӣ-ҳуқу­қии таъмини амнияти миллӣ ва тарафҳои гуно­гуни он тасодуфӣ нест, зе­ро маҳз  Конститутсия  дар низоми воситаҳои ҳуқуқии  баробарму­во­зинаи таъмини амнияти шахсият, ҷомеа ва давлат аҳамияти ҳал­кунанда  дошта, худи бехатарӣ ҳамчун режими муайяни ҳолати вазъии субъектҳои дахл­дор хусусияти конститутсионӣ  касб карда, ба бехатарии конс­ти­тутсионӣ мубаддал мегардад.^[14]

Зоркин В.Д. қайд менамояд, ки «Конститутсия ҳамчун маҷмўи меъёр­­ҳои асосии амали бевоситадошта, бе баҳс ва дар зоти худ ягона кафолати муътадилии сохтори сиёсӣ мебошад. Ин маънои онро дорад, ки ҳуҷҷати пойдеворӣ  аст, ки дар он бинои «оянда пешгўи кардашаванда» меистад. Айни замон дар бораи амният, шакл ва навъ­ҳои он ҳарф мезананд, ки ба он дар Руссия бояд аҳамияти махсус дода шавад. Дар ин қатор дар ҷойи махсус бояд амнияти ҳуқуқӣ-консти­тут­сионӣ қарор дошта бошад».^[15]

Авакян С.А. ба масъалаи алоқамандии падидаҳои конститутсионӣ ва амнияти миллӣ васеътар назар карда, андеша дорад, ки «амалан ҳа­маи падидаҳои ҳуқуқи конститутсионӣ ба таъмини низоми амнияти мил­лӣ таъсири бе­восита мерасонанд. Ин ифодаи худро дар ҳа­маи функ­сияҳои конститутсия– таъсискунанда, ташкилкунанда, хориҷӣ, идеологӣ ва албатта ҳуқуқӣ меёбад.^[16]

Аз ҷониби олимон мавқеи Ю.Л. Шулженко оид ба накши Конс­титутсия дар амнияти миллӣ боиси таваҷчуҳ эъти­роф карда шудааст.

Чунончӣ, ба андешаи ў  Конститутсия яке аз воситаи ҳифзи ам­нияти миллӣ, аз ҷумла аз ҳокимияти авторитарии самаранадоштаи ҳокимияти давлатӣ ба ҳисоб меравад… ҳамзамон вазифаи муҳимтарини конститутсионӣ – ин кафолати амнияти давлатӣ буда, принсипи асосии амният масъулияти муштараки шахс, ҷомеа ва давлатро барои таъмини он тақозо дорад».^[17]

Т.М. Пряхина, И.В. Гончаров  ва дигарон низ  оид ба бехатарии консти­тут­сионӣ андешаҳои ҷолиб пешниҳод кардаанд.^[18]

Дар баробари муайян намудани нақши Конститутсия дар амнияти миллӣ ва алоқамандии бевоситаи ин категорияҳо, дар адабиётҳои илмӣ, инчунин мафҳумҳои гуногуни бехатарии конститутсионӣ дода мешаванд, ки маз­мунан онҳо низ бо ҳам наздик мебошанд.

Чунончи, олими рус  Т.Э. Шуберт (бори нахуст соли 1997 маф­ҳуми «бехатарии конститутсионӣ»-ро ба муомилоти илмӣ  ворид кар­дааст) қайд менамояд, ки бехатарии конститутсионӣ – «ин, пеш аз ҳама, таъ­мини ҳифзи асосҳои сохтори конститутсионӣ  мебошад, ки дар худ­ меъёрҳои Конститутсияро ҳамчун асоси  ибтидоии низоми ҳуқуқ дар бар гирифта, прин­сипҳои муҳимтарини вазъ (статус) ва фаъолияти субъект­ҳои муно­сибатҳои  конститутсионӣ-ҳуқуқиро,  ки имконияти муайян намудан ва инкишоф додани падидаҳо ва самтҳои  қонунгузории конс­титутсиониро доранд, танзим менамояд».^[19]

   С.А.Димитрова қайд мекунад, ки бехатарии конститутсионӣ қис­мати таркибии бехатарии давлатӣ ва амнияти миллӣ  буда, он дар ҳолати муҳофизатии асосҳои сохтори конститутсионӣ аз таҳдидҳо, пеш аз ҳама таҳдидҳои хусусияти дохилидошта ифода меёбад.^[20]

Ҳамин тариқ, ҳолати ҳифзи асосҳои сохтори конститутсионӣ аз таҳдидҳои хусусияти гуногун дошта, бехатарии конститутсионӣ арзёбӣ мегардад.

Бояд зикр кард, ки сохтори конститутсионӣ ё ки ҷамъиятӣ – ин низоми (система) мушаххаси таърихан ташаккулёфта ва инкишофёфтаи муносибатҳои ҷамъиятӣ мебошад ё ки ташкили ҷомеае мебошад, ки он аз сатҳи муайяни истеҳсолот, тақсимот ва мубодила, хусусияти махсуси шуури ҷамъиятӣ, анъанаи ҳамоҳангии одамон дар соҳаҳои гуногуни ҳаёт ва аз тарафи давлат ва ҳуқуқ ҳифз шудан вобастагӣ дорад.

Вобаста ба ин, асосҳои сохтори конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷи­кистон чун дигар  давлатҳо дар боби  якуми Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар 13 модда ( моддаҳои 1-13) пешбинӣ шудаанд, ки дар он шакл ва моҳияти давлат, рамзҳои соҳибихтиёрии давлат, арзиши олӣ будани инсон ва ҳуқуқу озодиҳои он, соҳибихтиёрии халқ ва шаклҳои он, тақсимнашаванда ва дахлнопазир  будани ҳудуди Тоҷикистон, дар асоси равияҳои гуногуни сиёсӣ ва мафкуравӣ  инкишоф  ёфтани ҳаёти ҷамъиятӣ, таҷзияи ҳокимияти давлатӣ, эътибори олии ҳуқуқӣ доштани Конститутсия ва мустақиман амал намудани меъёрҳои он ва ѓ. мавриди танзим қарор гирифтаанд.

Барои бехатарии конститутсионӣ он асосҳои сохтори консти­тусионӣ аҳамияти хос доранд, ки онҳо аломати давлати соҳибихтиёрро ташкил медиҳанд. Аз ҷумла тақсимнашаванда ва дахлнопазир  будани ҳудуди Тоҷикистон, таҷзияи ҳокимияти давлатӣ, эътибори олии ҳуқуқӣ доштани Конститутсия ва мустақиман амал намудани меъёрҳои он ва ғ.

Масъалаҳо, меъёрҳо ва принсипҳои асосҳои сохтори консти­тутси­онӣ объекти бехатарии конститутсиониро ташкил медиҳанд. Азбаски онҳо мавриди ҳифз қарор дода мешаванд, таҳдидҳое мавҷуданд, ки асосҳои сохтори конститутсиониро аз онҳо бояд ҳифз кард.

Ин хатарҳоро ба хатарҳои воқеӣ-зуҳуроти алакай ташаккулёфта, ки қобилият ва имконияти ба асосҳои сохтори конститутсионӣ расо­нидани зарарро доранд ва хатарҳои имконпазир–  ташаккули онҳо дар оянда метавонад ба асосҳои сохтори конститутсионӣ зарар расонанд.

Вайрон кардани принсипи таҷзияи ҳокимияти давлатӣ, тезу тунд гаштани мубориза барои ҳокимият миёни ҳизбҳои гуногуни сиёсӣ, ѓасби ҳокимият, набудани ягонагӣ дар пешбурди ҳокимияти давлатӣ, поймол кардани ҳуқуқи инсон ва шаҳрванд, таҳия ва қабули қонунҳои ба асосҳои сохтори давлатӣ зид, таҳдид ба бехатарии конститутсионӣ арзёбӣ мегардад.

Дар миёни таҳдидҳо ба бехатарии конститутсионӣ инҳоро дохил кардан мумкин аст:

1) Мухолифат ва камбудӣ (пробел) дар қонунгузорӣ, аз ҷумла кон­ститутсионӣ;

2) мавҷуд набудани механизми татбиқи санадҳои меёърии ҳуқуқии қабулнамуда ва ҷавобгарӣ барои иҷро накардани онҳо;

3) кор карда нашудани меъёрҳо оид ба ҷавобгарии сиёсӣ ва ҳуқуқӣ барои мақомоти ҳокимияти давлатӣ, шахсони мансабдори онҳо барои риоя накардани Конститутсия ва қонунҳо; бе назорат мондан ва на­дидани чораҳо нисбат ба буҳрони иқтисодӣ-молиявӣ, бе назорат мон­дани фаъолияти баъзе аз ҳизбҳои сиёсӣ ва иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ, аз ҷумла динӣ; боло рафтани сатҳи ҷинояткорӣ, ба сохторҳои ҳокимиятӣ, низоми банкӣ, молия, қарз ва савдо дохил шудани ҷинояткорон, хусу­сияти фаромилӣ касб кардани ҷинояткорӣ ва ѓ.

4) таъсири омилҳои беруна, табадуллоти давлатӣ, инқилоб, ҷангҳои шаҳрвандӣ дар шафати давлат, терроризм ва экстремизмӣ динӣ, маводи мухаддир, яроқи ядроӣ,

5) таъсири омилҳои табиӣ –техногенӣ.

Вобаста ба ин, давлатро зарур аст, ки вазъи сиёсӣ– ичтимоӣ, иқтисодии давлат,  вазъи  минтақа ва ҷаҳонро доим дар назар дошта, принсипҳои асосҳои сохтори конститутсионӣ, фаъолияти муназзами мақомоти давлатӣ ва амнияти миллиро таъмин карда тавонад.

Дар Тоҷикистон заминаи боэътимод барои пешбурди ҳокимияти давлатӣ, фаъолияти бонизом ва муътадили мақомоти давлатӣ, ҷавобгарӣ ва масъулияти онҳо ва мансабдорони давлатӣ ва дигар ҳолатҳои барои  рушду такомули давлати миллӣ зарур, фароҳам оварда шудааст.

Аммо ин мазмуни онро надорад, ки давлат ва мақомоти он вазифаи худро дар самти ҳифзи манфиатҳои миллӣ ва бехатари конститутсионӣ ба итмом расонидааст. Баръакс, ҳар давру замон дорои таҳдидҳои ба худ хос ва равандҳои нави сиёсию ҳуқуқӣ, иҷтимоию иқти­содӣ, минтақавию геополитикӣ ва баъзе ҳолатҳои ѓайричашмдошт мебошад. Ба назар ё ба инобат нагирифтани онҳо метавонад барои бехатарии конститутсионӣ ва амнияти миллӣ таъсири манфӣ ба бор оранд.

Халқи тоҷик, бинобар  ба инобат нагирифтани равандҳои сиёсӣ ва иҷти­мо­ии давлатдории худ, давраи нооромии кишварамонро як бор паси сар кар­д, ки он бояд барои халқи мо сабақи таърихӣ гардад.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат, муҳтарам Эмо­малӣ Раҳмон ба ин масъала дахл карда, дар Паёми худ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон таъкид доштанд, ки «ҷанги таҳмилии шаҳр­вандӣ кишвари моро аз масири пешрафт чандин даҳсола ақиб партофт ва мардуми Тоҷикистонро маҷбур сохт, ки барои бартараф кардани харобиву хисороти он солҳо заҳмати шабонарўзӣ ва мушкилоту монеаҳои басо гаронро таҳаммул намоянд.

Қариб даҳ соли истиқлолият тамоми нерў ва талошҳои Ҳукумати кишвар барои барқарор кардани ҳокимияти конститутсионӣ ва рукнҳои давлатдорӣ, пеш аз ҳама, мақомоти ҳифзи ҳуқуқ ва сохторҳои низомӣ, ба Ватан баргардонидани беш аз як миллион нафар фирориён, бар­қарорсозии баъдиҷангӣ, таъмини сулҳу субот ва ваҳдати миллӣ ра­вона гардид».^[21]

Бо ин назардошт, Пешвои миллат таъкид дошанд, ки «озодиву истиқлолият бароямон дастоварди бузургтарин ва ғояи муқаддаси миллӣ буда, мо бо вуҷуди мушкилоти ҷойдошта барои ҳимоя ва пойдору усту­вор мондани он минбаъд низ тамоми саъю талоши худро равона месозем ва ин неъмати бузурги миллатамонро чун гавҳараки чашм эҳтиёту ҳифз меку­нем».^[22]

Аз ин рў, Маркази тадқиқоти стратегии назди Президенти Ҷум­ҳурии Тоҷикистон, дигар муасисаҳои илмӣ- тадқиқотӣ, мақомоти ам­ниятӣ, умуман тамоми мақомоти давлатӣ бояд пайваста раванд ва омил­ҳои дохилӣ  ва байналмилалии ба бехатарии конститутсионӣ таъсир доштаро пайгирӣ ва таҳлил намуда,  мунтаззам тавсеаҳои заруриро ба Ҳу­кумати Ҷум­ҳурии Тоҷикистон  пешниҳод кунанд. Дар навбати худ, Ҳу­­кумат  барои пеш­гирии омилҳои зикршуда чораҳои дахлдорро пеш­бинӣ намояд.

Ҳамин тавр, мо метавонем  бехатарии  конститутсиониро, ки он ама­лан ҳифзи меъёрҳо ва принсипҳои зерпоявии  асосҳои сохтори конс­титутсионӣ, яъне давлатдорӣ ва давлатсозии мо мебошанд, ҳифз ва таъмин намоем.

Фирдавсова Г. Р.

ёрдамчии судяи Суди конститутсионии

Ҷумҳурии Тоҷикистон

Мансурӣ Ш. Ҷ.

ҳуқуқшиноси Кумитаи забон ва

 истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон

ОИД БА рушди  ҚонунгузорИи Ҷумҳурии Тоҷикистон

дар даврАИ ИстиҚлолият

  Истиқлолияти давлатӣ баҳри ташаккул ва рушди қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон чиҳати танзими муносибатҳои нави ҷамъиятӣ ва ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ заминаи устувор гузошт. Дар давраи гузариш ба муносибатҳои бозоргонӣ, пурра дигаргун шудани муносибат ва арзишҳои нави ҷомеа зарурияти мутобиқ намудани сохтори давлатӣ, асосҳои сиёсӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодии он ба шароити нави идоракунии давлатдорӣ ба миён омад.

  Пас аз пош хӯрдани Иттиҳоди Шӯравӣ, ки Тоҷикист низ узви комилҳуқуқи он ба шумор мерафт, дар Иҷлосияи дуюми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон даъвати дувоздаҳум 24 августи соли 1990 Эъломияи истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул гардид, ки ҳамчун санади муҳими таърихӣ барои муайян намудани роҳи минбаъдаи пешрафти давлати соҳибихтиёру демократии мо нақши босазо гузоштааст. Дар асоси ин санади таърихӣ дар Иҷлосияи ғайринавбатии Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон даъвати дувоздаҳум, 9 сентябри соли 1991 расман рӯзи Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон эълон гардид.

  Дар Эъломияи мазкур бори аввал принсипи муҳимтарини давлатдорӣ  таҷзияи ҳокимияти давлатӣ эътироф гардид ва дар банди 3 он бо тариқи зайл ифодаи худро ёфт, ки «Ҳокимияти давлатӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон тавассути мақомоти қонунгузор, иҷроия ва судӣ ба амал бароварда мешавад»^[23] .

  Вазъияти сиёсии бамиёномадаи аввали солҳои 90-ум ба инкишофи қонунгузорӣ имконият намедод ва қонунҳое, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳайати давлати Шўравӣ ва баъди соҳибистиқлол шудан қабул карда буд, ҷузъӣ ва гуногунсоҳа буда, барои инкишофи муносибатҳои нави бавуҷудомада мусоидат карда наметавонистанд. Дар чунин вазъияти ногувор мухолифати дохилии қонунҳои қабулгардида ва ғайра ҷой доштанд, ки дар назди давлати соҳибистиқлол дар қатори мушкилоти ҳалталаби сиёсӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодӣ барпо намудани принсипҳои ҳуқуқии амалисозии онҳо зарур буд.

  Дар 30 соли Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷараёнӣ инкишофи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон якхела набуда, он вобаста ба тағъирёбии вазъи сиёсӣ, иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва байналмилалӣ давра ба давра такмил ёфтааст, ки дар ин замина таҳаввулоти қонунгузории судӣ дар ҷумҳурӣ гузаронида шудааст. Дар ин замина, Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон бо Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи фаъолият ва ташаккули Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 15 майи соли 1995 таъсис дода шуда, Қонуни конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Суди конститутсионии Ҷуҳурии Тоҷикистон» аз 3 ноябри соли 1995^[24], барои фаъолияти он заминаҳои ҳуқуқӣ фароҳам оварда буд.

  Ҳамзамон, роҷеъ ба масъалаҳои иҷтимоӣ ва дараҷаи тахассусии судяҳо низ санадҳои дахлдор қабул шудаанд. Аз ҷумла, Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Низомномаи тартиби додани дараҷаҳои тахассусӣ ба судяҳои судҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон»^[25]  ва ғайра.

  Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии худ ба муно-сибати 10-солагии Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон иброз доштаанд, ки «Конститутсия воқеан шоҳсутун ва шиносномаи давлат, санади тақдирсоз ва таъйинкунандаи сарнавишти ҳар халқу миллат мебошад. Маҳз ба шарофати Конститутсия бунёди давлати навини тоҷикон ва ҷомеаи шаҳрвандӣ гузошта шуд ва он ба сифати сарчашмаи олии низоми ҳуқуқии мамлакат эътироф гардид». ^[26]

  Барои таъсиси Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон  Конститутсияи Тоҷикистони соҳибистиқлол, ки бо тариқи раъйпурсии умумихалқӣ 6 ноябри соли 1994 қабул гардидааст,заминаи ҳуқуқӣ гузошт^[27]. Мақсади асосии таъсиси Суди конститутсионӣ барои ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, ҳифзу таъмини волоият ва амали бевоситаи меъёрҳои Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад.

  Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 1994, ки дурнамои сиёсати ҳуқуқӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии кишварро муайян менамуд, ки тибқи он ҳуқуқи ташаббуси қонунгузориро вакили халқ, Президент, Ҳукумат, Суди конститутсионӣ, Суди Олӣ, Суди Олии иқтисодӣ ва Маҷлиси вакилони халқи Вилояти Мухтори Кўҳистони Бадахшон доштанд (м. 60). ^[28] Баъди ворид намудани  тағйиру иловаҳо ба Конститутсия дар  соли 2003 доираи субъектҳои ҳуқуқи ташаббуси қонунгузорӣ маҳдуд гардида, Суди конститутсионӣ, Суди Олӣ ва Суди Олии иқтисодӣ аз ҳуқуқи ташаббуси қонунгузорӣ маҳрум гардиданд.

Вобаста ба ин А. Диноршоев қайд менамояд, ки аз ҳуқуқи ташаббуси қонунгузорӣ маҳрум намудани ҳокимияти судиро моҳиятан аз имконияти ягонаи таъсир расонидан ба шохаи ҳокимияти қонунгузор ва иҷроия маҳрум кардани онҳо мебошад.^[29] Ҳамчунин, З. Ализода қайд менамояд, ки маҳрум кардани судҳои болоӣ аз ҳуқуқи ташаббуси қонунгузорӣ аз як тараф ба он асос меёбад, ки дар шакли классикӣ чунин ҳуқуқро танҳо аъзои парлумон ва роҳбари давлат доштанд, аз тарафи дигар дар сурати набудани преседенти судӣ дар мамлакати мо ба ҳуқуқтатбиқнамоӣ машғул шудани судҳо зарурияти ҳуқуқи ташаббуси қонунгузорӣ доштани судҳои болоиро аз байн мебарад.^[30]

Боиси тазаккур аст, ки айни замон ҳуқуқи ташаббуси қонунгузориро аъзои Маҷлиси миллӣ, вакили Маҷлиси намояндагон, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҳукумати Тоҷикистон, Маҷлиси вакилони халқи Вилояти Мухтори Кўҳистони Бадахшон доранд (м. 58).

 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми худ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳануз 15 апрели соли 2009 таъкид намудаанд, ки «Механизми муҳими ҳифзи ҳуқуқии инсон ва таъмини волоияти қонун мақомоти ҳокимияти судӣ мебошад. Дар самти таҳкиму такмили ҳокимияти судӣ моҳи июни соли 2007 Барномаи ислоҳоти судию ҳуқуқӣ тасдиқ гардид, ки тибқи он ислоҳоти судӣ марҳила ба марҳила амалӣ карда шуд.

Бо мақсади таҳкими минбаъдаи ҳокимияти судӣ, баланд бардоштани нақши суд дар ҳифзи ҳамаҷонибаи ҳуқуқу озодиҳои инсон, манфиатҳои қонунии давлат ва ташкилоту муассисаҳо мувофиқи мақсад аст, ки ислоҳоти судӣ идома дода шуда, барномаи нави мукаммали соҳа барои солҳои минбаъда таҳия карда шавад.».

Аз ин рӯ, бо мақсади таҳкими минбаъдаи ҳокимияти судӣ ва рушди қонунгузорӣ Барномаи ислоҳоти судӣ-ҳуқуқӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2011-2013 қабул шуд^[31], ки дар ин замина бо дарназардошти меъёрҳои Конститутсия ислоҳоти судӣ-ҳуқуқӣ гузаронида шуда, Қонуни конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 26 июли соли 2014^[32] ва Қонуни конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи судҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 26 июли соли 2014 ^[33] аз нав таҳия ва қабул гардидаанд.

Қобили зикр аст, ки ҳуқуқи ташаббуси қонунгузорӣ аз ҷониби судҳо бардошта шуда, фаъолияти Суди конститутсионӣ, Суди Олӣ ва Суди Олии иқтисодии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷиҳати таъмини ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, ҳимояи манфиатҳои қонунии давлат, ташкилоту муассисаҳои дигар, беҳдошти вазъи моддию ҳуқуқии мақомоти судӣ ва судяҳо, таҳкими минбаъдаи ҳокимияти судӣ ва пешбурди мурофиаи судӣ дар алоҳидагӣ тибқи қонунҳои қабулшуда ба роҳ монда шудааст.

Дар баробари ин, барои марҳила ба марҳила амалисозии мушкилоти ҷойдоша ва таъмини рушди қонунгузорӣ Консепсияи пешгӯии инкишофи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон 19 феврали соли 2011^[34] қабул гардидааст, ки дар Консепсияи мазкур пешгўии инкишофи қонунгузорӣ ҷиҳати таъмини иҷрои талаботи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва ҳалли масъалаҳои муҳими низоми қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон, муайян намудани самтҳои асосӣ ва тарзу усулҳои такмили қонунгузорӣ тибқи принсипҳои давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ, ягона ва иҷтимоӣ таҳия карда шудааст.

Самтҳои афзалиятноки Консепсия баланд бардоштани сатҳу сифати қонунҳо ва татбиқи самарабахши онҳо дар ҳаёти ҷомеа буда, ба мақсадҳои  ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, истиқлолияти давлат, манфиатҳои миллӣ ва амният; таъмини волоияти қонун ва тартиботи ҳуқуқӣ; такмили ислоҳоти ҳуқуқӣ бо дарназардошти рушди ҷомеа, баланд бардоштани дониши касбӣ ва маърифати ҳуқуқӣ; рушди минбаъдаи институтҳои демократӣ, аз ҷумла гуногунандешии сиёсиву мафкуравӣ, озодии эътиқод ва изҳори ақида, сухан ва такмили дигар унсурҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ; баланд бардоштани самаранокӣ ва таъмини шаффофияти фаъолияти мақомоти давлатӣ ва худидоракунии маҳаллӣ; аз байн бурдани мухолифатҳои қонунгузорӣ ва таъмини ҳамоҳангӣ ва фазои ягонаи қонунгузорӣ дар Тоҷикистон; бо дарназардошти талаботи ҷомеаи шаҳрвандӣ, ҷараёни ислоҳоти иқтисодӣ ва иҷтимоӣ, пешрафти ҳаёти сиёсӣ ва фарҳангӣ такмили қонунҳои амалкунанда, таҳия ва қабули қонунҳои нав ва ғайра равона шудааст^[35].

Барои идоракунии заминаҳои  давлати ҳуқуқбунёд ва демократиро давра ба давра дар асоси қонугузорӣанд бардоштан, гузаронидани ислоҳти соҳаҳои мақомоти ҳокимияти қонунгузор, иҷроия ва судӣ, таъмини кадрҳои баландихтисос, ҳимояи иҷтимоии аҳолӣ, муносибатҳои байналмилалӣ ва ғайра таваҷҷуҳи махсус намудан зарурат пеш омада, барои қабул гардидани қонунгузории мукаммал ва санадҳои меъёрии ҳуқуқии дигар ба роҳ мондани таҳқиқу таҳлили назариявӣ ва амалиявии қонунгузорӣ ва санадҳои меъёрии ҳуқукӣ мувофиқи мақсад мебошад.

Аз ин рӯ, зарур аст, ки аз лиҳози назариявӣ ба мафҳуми қонунгузорӣ таваҷуҳ намоем, ки дар адабиёти ҳуқуқии Тоҷикистон ба маънои маҳдуд ва васеъ фаҳмида мешавад. Дар маънои маҳдуд маҷмӯи қонунҳо ва дар маънои васеъ қонунҳо ва санадҳои меъёрии ҳуқуқии дигар, аз ҷумла санадҳои меъёрии ҳуқуқии байналмилалие, ки Тоҷикистон эътироф намудааст^[36]. Аз ҷониби дигар инкишофи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ аз он шаҳодат медиҳад, ки доир ба мафҳуми қонунгузорӣ мавқеи ягона вуҷуд надорад. Дар моддаи 2-и Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 майи соли 2017, №1414 «Дар бораи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ» ^[37] мафҳуми зерин қонунгузорӣ – санадҳои меъёрии ҳуқуқие фаҳмида мешаванд, ки муносибатҳои ҷамъиятиро дар маҷмўъ ё дар соҳаи муайян танзим менамоянд;

Санади меъёрии ҳуқуқӣ бошад – ҳуҷҷати расмии шакли муқарраршудаест, ки бо роҳи раъйпурсии умумихалқӣ ё аз ҷониби мақомоти давлатӣ ё худидо-ракунии шаҳрак ва деҳот ё шахси мансабдори ваколатдори давлатӣ қабул гардида, хусусияти умумиҳатмӣ дорад ва меъёрҳои ҳуқуқиро муқаррар менамояд, таѓйир медиҳад ва ё бекор мекунад».

Расмиёти ҳуқуқэҷодкунӣ, ки аз марҳилаҳои ташаккули қонунгузорӣ, муҳокима, қабул, мавриди амал қарор додани қонун иборат мебошад, дар даврони соҳибихтиёрии Тоҷикистон марҳила ба марҳила такмил ёфта, аз ҷониби олимони зерин таҳқиқу таҳлил карда шудааст.

Ба ақидаи олимони ватанӣ инкишофи қонунгузории давраи соҳибистиқлолии Тоҷикистон ба се давра ҷудо мешавад, аз ҷумла, аз солҳои 1991-1997, аз солҳои 1998-2005 ва аз соли 2005 то ба ин ҷониб[38].

Дар инкишофи қонунгузории давраи соҳибистиқлолии Тоҷикистон якчанд давраҳо ба мушоҳида мерасанд ва онҳо низ дар мувофиқ ва мутобиқ гардонидани қонунгузории амалкунанда нақш ва таъсири худро доранд.

Омӯзиши хусусияти ин давраҳо натанҳо барои аз байн бурдани ихтилофҳо, инчунин барои инкишофи минбаъдаи қонунгузорӣ ва умуман барои қонунгузории давраи соҳибистиқлолии мамлакат аҳмияти муҳим дорад.

Таъсиси парламенти думаҷлиса, ки Маҷлиси намояндагони он ба таври доимӣ фаъолият менамояд, дар инкишоф ва аз байн бурдани мухолифатҳои қонунгузорӣ низ имконияти васеъ дорад. Бояд тазаккур дод, ки нақши парламенти кишвар дар ин самт муассир мебошад.

Ихтилофи миёни санадҳои меъёрии ҳуқуқиро вобаста ба қувваи ҳуқуқӣ ва хусусияти ҳуқуқии онҳо мумкин аст ба гурӯҳҳои дахлдор тақсим-бандӣ кард. Чунин тақсимбандӣ дар навбати худ имкон медиҳад, ки нати-ҷаҳо мухолифати миёни онҳо кам карда шавад, инчунин самаранокии татбиқи амалии онҳо низ афзун гардонида шавад:

– ихтилофи миёни Конститутсия, қонунҳои аз тариқи райъпурсӣ қабулшуда, қонунҳои конститутсионӣ ва дигар қонунҳо (аз ҷумла кодексҳо);

– ихтилофи миёни қонунҳои оддӣ;

– ихтилофи миёни қонунҳо ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ;

– ихтилофи миёни санадҳои меъёрии ҳуқуқии зерқонунӣ вобаста ба қувваи ҳуқуқии онҳо^[39].

Раҳимзода М.З., бошад инкишофи қонунгузории замони истиқлолият ба давраҳои зерин, аз ҷумла, аз солҳои 1991-1994, аз солҳои 1995-2000 ва аз соли 2000 то ба имрӯз ҷудо намудааст.

Давраи аввали инкишофи қонунгузории даврони соҳибистиқлолият аз мавриди эълон гардидани истиқлолият 9 сентиябри соли 1991 оғоз ёфта то ба қабули Конститутсияи давлатии навини Тоҷикон ба анҷом мерасад. Дар ин давра як қатор қонунҳое қабул карда шудаанд, ки мақсади онҳо танзими муносибатҳои нави замони соҳибистиқлолият мебошад.

Ба монанди Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи интихоботи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон» (10.09.1991); Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи биржаи молӣ ва савдои биржавӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон» (23.12.1991); Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи инвеститсияҳои хориҷӣ» (10.03.1992); Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи кооператсияи матлубот дар Ҷумҳурии Тоҷикистон» (13.03 1992) ва ғайра.

Инчунин, дар иҷлосияи XYI Шўрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон (соли 1992) «Кодекси гумруки Ҷумҳурии Тоҷикистон» (25.11.92); Қонун «Дар бораи аз нав дида баромадани нархи яклухти хариди пахта ва маҳсулоти дигари кишоварзӣ» (27.11.92) ва Қонун «Дар бораи андоз аз даромади шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон, шаҳрвандони хоричи ва шахсони бетабаият» (23.1I.92), Қонун «Дар бораи гурезаҳо», қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Парчами давлатии Тоҷикистон», «Дар хусуси тасдиқи низомномаи Нишони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» «Дар бораи даровардани таѓйиру иловаҳо ба Конститутсия», ва ғайра қабул карда шуд. Тибқи қонуни охирин ваколатҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон бар дўши Раёсати Шўрои Олӣ ва Шўрои вазирон вогузошта шуда, Раиси Шўрои Олии Тоҷикистон Сардори давлат эълон гардид.

Бояд қайд намоем, ки як идда қонуну қарорҳои қабулкардаи Иҷлосия барои ба эътидол овардани вазъи кишвар нигаронида шудаанд. Аз ҷумла, Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи аз ҷавобгарии ҷиноӣ, интизомӣ ва маъмурӣ озод кардани шахсоне, ки дар давраи аз 27 март то 25 ноябри соли 1992 дар минтақаҳои мухолифат ҷиноят ва амалҳои ѓайриқонунӣ содир кардаанд», қарори Иҷлосия «Дар бораи ҳимояи иҷтимоии шахсоне, ки бар асари муноқишаҳои мусаллаҳонаи минтақаҳои алоҳидаи ҷумҳурӣ зарар дидаанд» аз қибили инҳоянд. Ҳамзамон дар ин давра як қатор қонунҳое қабул карда шуд, ки онҳо  мафҳум ва намуди корхонаҳо, низоми пулии Ҷумҳурии Тоҷикистон, шаклҳои фаъолияти инҳисории субъектҳои хоҷагӣ ва намудҳои рақобати бевиҷдонона, мафҳум ва намудҳои андозҳое, ки аз шахсони воқеӣ ва ҳуқуқӣ руёнида мешавад, суѓуртаи ҳатмӣ ва ихтиёрии амволи субъектҳои хоҷагӣ, гарав ҳамчун тарзи таъмини иҷрои уҳдадориҳо ва дигар муносибатҳои байни субъектҳои хочагӣ, инчунин байни онҳо ва давлатро ба танзим медароварданд. Ба онҳо қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи корхонаҳо» (25.06.93); «Дар бораи низоми пулӣ» (27.12.93);  «Дар бораи маҳдудияти фаъолияти инхисорӣ ва равнақи рақобат» (27.12.93); «Дар бораи фаъолияти иқтисоди берунӣ» (27.12.93); «Дар бораи бонки миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон» (27.12.93); «Дар бораи асосҳои системаи андоз» (20.07.94);«Дар бораи суѓурта» (20.07.94); «Дар бораи гарав» (20.07.94); «Дар бораи боигариҳои зеризаминӣ» (21.07.94) ва ѓайра дохил мешаванд.

Қабули Конститутсия Ҷумҳурии Тоҷикистон 6 ноябри соли 1994 танзим ва такмили муносибатҳои нави ҷамъиятиро ба миён оварда, марҳилаи навро дар таҳия, такмил ва қабули қонунҳо оѓоз намуд. Конститутсия давлатӣ демокративу ҳуқуқбунёд ва дунявию иҷтимоӣ будани Тоҷикистонро эътироф намуда, асосҳои сохтори конститутсионӣ, ҳуқуқ, озодӣ, вазифаҳои асосии инсон ва шаҳрванд, ваколати маҷлиси олӣ (парламент), Президент, Ҳукумат, ҳокимияти маҳаллӣ, суд ва прокуратураро муайян намуд.

Дар асоси Конститутсияи нав барои таҷзияти рукнҳои давлат ва ташаккули давлати соҳибистиқлол шароити мусоид фароҳам омад. Ҳамзамон таҷзияи ҳокимият дар сатҳи Конститутсияи мамлакат ба ҳокимияти қонунгузор, иҷроия ва судӣ муайян гардида, нақши мақомоти қонунгузор дар қабул ва такмили қонунгузорӣ муайян карда шуд. Бо дарназардошти дурнамоии инкишофи кишвар  Конститутсияи Тоҷикистон шаклҳои гуно-гуни моликиятро ба сифати асоси иқтисодиёти кишвар эътироф намуда, озодии фаъолияти иқтисодӣ ва соҳибкорӣ , инчунин баробарҳуқуқӣ ва ҳифзи ҳуқуқии шаклҳои гуногуни моликият, аз ҷумла моликияти хусусиро кафолат дод. Конститутсия  арзиши оли доштани ҳуқуқу озодихои инсон, далнопазирии ҳуқуқи фитрӣ, аз ҷумла ҳаёт, қадр ва номуси инсониро эълон карда, давлатро масъул месозад, ки ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрвандро эътироф, риоя ва ҳифз намояд. Инкишоф ёфтани ҳаёти ҷамъиятиро дар асоси равияҳои гуногуни сиёсӣ ва мафкуравӣ Конститутсия эълон кард ва ҳуқуқи шаҳрвандонро дар ташкили ҳизбҳои сиёсӣ, иттифоқҳои касаба ва дигар иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ ва иштирокашонро дар фаъолияти онҳо дарҷ намуд. Аз ин ҷо, зарурияти такмили қонунгузорӣ дар тамоми ҷабҳаҳои давлатдорӣ, сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ ба миён омад.

Бо мақсади ба танзим овардани фаъолияти соҳаҳои мухталифи ҳаёти ҷамъияти тибқи нишондоди Конститутсия Ҷумҳурии Тоҷикистон як силсила қонунҳои конститутсионӣ ва дигар қонунҳо, қабул карда шуд. Аз он ҷумла: қонунҳои конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон; «Дар бораи Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон » (3.11.1995); «Дар бораи шаҳрвандии Ҷумҳурии Тоҷикистон» (4.11.1995); «Дар бораи райъпурсии Ҷумҳурии Тоҷикистон» (4.11.1995); «Дар бораи тартиби ҳалли масъалаҳои сохти марзиву маъмурии Ҷумҳурии Тоҷикистон» (4.11.1995); «Дар бораи интихобот ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон», «Дар бораи интихоботи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон», «Дар бораи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон» ва дигар қонунҳои муҳими танзимкунандаи ҳаёти ҷамъиятиву иқтисодӣ ва иҷтимоӣ қабул карда шуданд. «Дар бораи сертификатсияи маҳсулот ва хизмат» (12.12.96); «Дар бораи консепсияҳо» (16.05.97); «Дар бораи хариди давлатии мол, кор ва хизмат» (12.12.97); «Дар бораи хусусигардонии моликияти давлатӣ» (16.05.97); Кодекси меҳнати Ҷумҳурии Тоҷикистон (15.05.97); Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон (21.05.1998); Кодекси оилаи Ҷумҳурии Тоҷикистон (13.11.1998); Кодекси андози Ҷумҳурии Тоҷикистон (12.11.98) ва ѓайра.

Ин кўшишҳо дар такмили қонунгузорӣ натиҷаи мусбӣ додаанд. Вале дар баъзе соҳаҳо, ба монандӣ соҳаи ҳуқуқи гражданӣ, иқтисодӣ, соҳибкорӣ, меҳнат ва андоз, бо сабаби инкишофи сусти муносибатҳои уфуқӣ ва амудӣ танзими давлатии муносибатҳои мазкур натиҷаи дилхоҳ дода натавонист.

Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 12-уми ноябри соли 1998 Кодекси андоз ва 30 июни соли 1999 қисми якуми Кодекси гражданӣ ва 11 декабри соли 1999 бошад, қисми дуюми онро қабул намуд. Кодекси гражданӣ асоси ҳуқуқии иқтисоди миллӣ ва хусусиятҳои ташаккулёбии онро муайян намуд. Қонунҳои мазкур муносибатҳои граждании байни субъектҳои гуногунро ба танзим дароварда, шаклҳои ташкилӣ-ҳуқуқии шахсони ҳуқуқиро муқаррар намуда, ҳадди иштироки давлатро дар чунин муносибатҳо муайян намуд, ки ин басо муҳим буд.

Бояд қайд намоем, ки марҳилаи дигари такмили низоми қонунгузорӣ ба таѓйироти аз тариқи райпурсии умумихалқӣ 26 сентябри соли 1999 ба Конститутсия Ҷумҳурии Тоҷикистон ворид карда, вобаста буда, ҳамзамон ҷиҳати фаъолияти парламенти касбӣ ва доимоамалкунанда заминаи қонуни ба вуҷуд овард. Дар натиҷаи чунин ислоҳоти конститутсионӣ ҷиҳати таъсиси Парламенти дупалатагӣ асос гузошта шуда, салоҳияти якҷояи Маҷлиси миллӣ ва Маҷлиси намояндагон ва ҳамзамон салоҳияти ҳар яке аз маҷлисҳо дар алоҳидагӣ муайян гардид. Бахусус, дар самти ҷараёни баррасии лоиҳаи қонунҳо тартиби комилан нав ба роҳ монда шуд, ки аз принсипҳои фаъолияти сохторҳои парламенти пешина тафовути ҷиддӣ дорад.

Дар ин давра ба Парламенти касбии Ҷумҳуриии Тоҷикистон зарур буд, ки пеш аз ҳама қонунҳоеро таҳия ва баррасӣ намояд, ки фаъолияти ҳар се шохаи ҳокимияти давлатиро ба танзим дароранд. Аз ин ҷо Қонунҳои конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон» (19.04.2000), «Дар бораи вазъи ҳуқуқии узви Маҷ-лиси миллӣ ва вакили Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон» (06.08.2001), ки фаъолияти мақомоти олии қонунгузорро ба танзим медароранд, аз нав таҳия ва қабул карда шуданд.

Қонуни конститутсиноии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон» (12.05.2001), «Дар бораи мақомоти маҳалли ҳокимияти давлатӣ» (17.05.2004), Дар бораи Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон (30.07.2007), ва чанд қонуни дигар, ки фаъолияти шохаи дигари ҳокимияти давлатӣ-мақомоти ҳокимияти иҷроияро ба танзим медароранд, аз ҷумлаи аввалин қонунҳое буданд, ки бо дарназардошти талаботи нави ҳаёти муосир қабул карда шуданд.

Ба ҳамин монанд, қонунҳое, ки фаъолияти ҳокимияти судиро ба танзим медароранд, қабул карда шуданд. Аз ҷумла; Қонуни конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи судҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон» (06.08.2001), Кодекси мурофиавӣ ҷиноятӣ (3.12.2009), Кодекси мурофиавӣ граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон (5.01.2008), Кодекси Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи мурофиаи суди иқтисодӣ» (5.01.2008), Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи истеҳсолоти иҷро» (20. 03.2008), Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи судҳои ҳакамӣ» (5.01.2008). Қонунҳои мазкур ба раванди ислоҳоти судии хуқуқӣ суръат бахшида, нақши мақомоти судиро ҳамчун шохаи мустақили ҳокимияти давлатӣ баланд бардоштанд.

Бояд қайд намоем, ки дар ин давра қабули қисми зиёди қонунҳои хусусияти оммавӣ, моддию мурофиавиро ба анҷом расид. Хусусан қабули қисми 3-юми Кодекси гражданӣ (1.03.2005), Кодекси иҷрои ҷазои ҷиноятӣ (6.08.2001), Кодекси оби Ҷумҳурии Тоҷикистон (29.11.2000), Кодекси гумруки Ҷумҳурии Тоҷикистон (3.12.2004), Кодекси андози Ҷумҳурии Тоҷикистон (3.12.2004), Кодекси расмиёти маъмурии Ҷумҳурии Тоҷикистон (5.03.2007), Кодекси ҳуқуқвайронкунии маъмурии Ҷумҳурии Тоҷикистон (31.12.2008), силсилаи қонунҳои конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон, қабули қонунҳое, ки низоми молиявию қарзиро ба танзим медароранд, ба монанди қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи молия, хазинадорӣ, ташкилотҳои маблаѓгузории хурд ва ѓайра…». Ҳамин тавр 20 сол пеш дар ҶТ фаъолияти ҳуқуқэҷодкуние, ки барои танзими ҳуқуқии муносибатҳои навини ҷомеъ равона карда шуда буд, бо суръат вусъат ёфт ва он хеле пурмаҳсул ва самаранок буд^[40] .

Омўзиши хусусияти ин давраҳо на танҳо барои аз байн бурдани ихтилофҳо, инчунин барои инкишофи минбаъдаи қонунгузорӣ ва умуман барои қонунгузории давраи соҳибистиқлолии мамлакат аҳамияти муҳим дорад. Дар ин замина олимони ҳуқуқшинос давраҳои рушди қонунгузорирӣ аз ҷумла қонунгузории соҳаи фаъолияти судҳоро низ мавриди таҳлилу таҳқиқ қарор додаанд.

Дар баробари ин, олимони ҳуқуқшиносӣ назорати судиро чунин таҳқиқ намудаанд: «Назорати судӣ яке аз намуди назорати давлатӣ мебошад, ки онро бо роҳи амал баровардани адолати судӣ ҳангоми баррасӣ наму-дани парвандаҳои конститутсионӣ, гражданӣ, ҷиноятӣ, маъмурӣ ва иқтисодӣ аз ҷониби – Суди конститутсионӣ, Суди Олӣ, Суди Олии иқтисодӣ, Суди ҳарбӣ, Суди ВМКБ, Суди иқтисодии ВМКБ, судҳои иқтисодии вилоят ва шаҳри Душанбе амалӣ карда мешавад.

Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон дархости шаҳрвандонро дар хусуси ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон  мувофиқат доштани қонун ва дигар санади меъёрии ҳуқуқӣ, тавзеҳоти дастурии Пленумҳои Суди Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Суди Олии иқтисодии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки нисбат ба онҳо аз тарафи мақомоти дахлдори давлатӣ ё ҷамъиятӣ, инчунин мақомоти судӣ дар парвандаи мушаххас, татбиқ карда  шудааст ва ба андешаи онҳо боиси вайрон шудани ҳуқуқу озодиҳои  конститутсиониашон гардидааст, баррасӣ менамояд. 

Дар сурати ба Конститутсия мухолифат доштани  санадҳои ҳуқуқии мақомоти зикршуда, Суди конститутсионӣ онҳоро бо қарори худ бекор мекунад. Қарори Суди конститутсионӣ қатъӣ буда аз болои он шикоят овардан мумкин нест.»^[41].

Қобили зикр аст, ки олимон вобаста ба таҳавулоти таърихии қабули қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон таваҷуҳи махсус зоҳир намуда, барои рушди минбъадаи қабули қонунгузорӣ ва санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ         пешниҳодҳои муфид манзур кардаанд, ки чунин тартиб ҷиҳати омўзиши хусусияти ин давраҳоро барои аз байн бурдани мухолифатҳои қонунгузорӣ ва инкишофи минбаъдаи мураттабсозии қонунгузорӣ аҳамияти муҳим дорад ва ин раванд дар таҳлили танзимкунии қонунгузории назорати Суди     конститутсионӣ низ мусоидат менамояд.

Ҳамзамон, бо фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 17 марти соли 2009, №637 ибтикори Пешвои миллат Маркази миллии қонунгузории назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис гардидааст, ки ин ниҳоди навтаъсис зодаи истиқлолият мебошад. Дар Марказ шуъбаи қонунгузории сохтори давлатӣ мақомоти судӣ, ҳифзи ҳуқуқӣ, шуъбаи иттилооти ҳуқуқӣ ва мураттабсозӣ, бахши таҳлили таъсири танзимкунӣ ва ғайра фаъолият менамоянд, ки вазифаҳои асосии он аз гузаронидани экспертизаи ҳуқуқии лоиҳаҳои санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ, инвентаризатсияи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон, таҳлили таъсири танзимкунии санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ, таҳияи лоиҳаҳои қонунҳо ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ, таҳияи пешниҳодҳо оид ба мутобиқ намудани санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, қонун-ҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон, санадҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, санадҳои ҳуқуқии байналмилалии эътирофнамудаи Ҷумҳурии Тоҷикистон, таҳияи самтҳои афзалиятноки таҳқиқотҳои илмию ҳуқуқӣ дар соҳаи ҳуқуқэҷодкунӣ, таъсиси маҳзани маълумоти ҳуқуқӣ ва ғайра иборат мебошад, ки саҳми назаррасро дар рушди қонунгузорӣ дар даврони соҳибистиқлоли Ҷумҳурии Тоҷикистон гузоштаанд.

  Боиси тазаккур аст, ки ҷиҳати таҳлили таъсири танзимнамои қонунгузорӣ Консепсияи низоми таъсири танзимкунӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 18 ноябри соли 2015 ^[42] қабул гардидааст, ки минбаъд барои рушди қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон мусоидат менамояд. Таҳлили таъсири танзимнамоӣ падидаи нав буда, раванди ошкор намудан ва арзёбии оқибатҳои эҳтимолии санади меъёрии ҳуқуқии қабулкардашуда мебошад. Нақши асосии ТТТ дар хориҷ кардани қарорҳои беасос ва ба мақсад номувофиқ дар марҳилаи қабули ин ё он санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ ва оқибати имконпазири танзимнамои нав дар соҳаи фаъолияти соҳибкорӣ буда, он бо роҳи муайян кардани хароҷотҳои ибтидоӣ ва фоидаовари танзими нав ва барои арзёбии тарафҳои мусбии он баҳо дода мешавад.

Қобили зикр аст, ки мураттабсозии қонунгузорӣ ва гузаронидани инвентаризатсияи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон аз солҳои 1990-2020 аз ҷониби мақомоти дахлдор ба роҳ монда шуда, шумораи қонунгузорӣ аз инҳо иборат мебошад. Аз ҷумла, Констиутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, қонунҳои конститутсионӣ 17 адад, кодексҳо 23 адад, қонуни авф 19 адад, қонуни буҷет 23 адад ва қонунҳои соҳавӣ зиёда аз 350 ададро ташкил медиҳад.

Мустаҳакам намудани низоми сиёсӣ, иқтисодию иҷтимоии ҷомеа бо роҳи муқаррар, тағйир ва бекор намудани меъёрҳои ҳуқуқӣ мебошад. Чи тавре, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми навбатӣ аз 26 декабри соли 2018 такид намуданд, «Таҳлил намудани сифати қонунҳои амалкунанда, ба сатҳи рушди иқтисодиву иҷтимоии кишвар мутобиқ намудани лоиҳаи санадҳои меъёрии ҳуқуқии мувофиқ ба талаботи рӯз аст».

Пешвои миллат барои идоракунии давлатии навин ва иқтисодиёти ҷумҳуриро давра ба давра дар асоси қонунгузорӣ баланд бардоштан ва дар муносибатҳои бозаргонӣ гузаронидани ислоҳоти соҳаҳои давлатдорӣ, гражданӣ, соҳибкорӣ, оилавӣ, хоҷагии деҳот, молия, низоми бонкӣ, истифодаи боигариҳои табиӣ, таълими кадрҳои баландихтисос, ҳимояи иҷтимоии аҳолӣ ва муносибатҳои байналмилалӣ таваҷуҳи хоса зоҳир намуда, барои қабул намудани қонунгузории мукаммал ва санадҳои меъёрии ҳуқуқии навро ба мақомоти дахлдор супоришҳои мушаххас дод.

Бинобар ин, барои ба низом даровардани рушди босуботи иқтисодиёти миллӣ, аз байн бурдани мушкилоти иқтисодӣ, иҷтимоӣ, сиёсӣ, танзими қонунгузорӣ ва санадҳои меъёрии ҳуқуқии соҳавӣ оид ба ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, таҳкими қонуният ва тартиботи ҳуқуқӣ, пешгирии ҷинояткорӣ, таъмини рушди устувори иқтисодӣ ва иҷрои ҳадафҳои стратегии давлат бе таъмини волоияти қонун ва тартиботи ҳуқуқӣ ғайриимкон аст. Бо мақсади амалисозии ҳадафҳои мазкур Стратегияи миллии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030^[43] ва Консепсияи сиёсати ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои  2018-2028^[44] қабул гардидааст, ки минбаъд барои рушди қонунгузорӣ мусоидат хоҳад кард.

Бо мақсади рушди идоракунии давлатӣ дар асоси қонунгузорӣ ба роҳ мондани муносибатҳои ҷамъиятӣ, таъмини волоияти қонун, ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрвандон, таъмини адолати судӣ, ки ҳама дар назди қонун ва суд баробаранд ва метавонад дар роҳи назорати судӣ мусоидат намояд ҷиҳати амалисозии бевоситаи меъёрҳои Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон заминаҳои табиати ҳуқуқии Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон фароҳам оварда шудааст. Аз ҷумла, Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, Қонуни конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон» (28 апрели соли 2001, №188)^[45], Қонуни конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон» (26 июли соли 2014, №10-83)^[46] ва ғайра.

Таҳқиқу таҳлили гузаронидашудаи қонунгузории соҳаи Суди конститутсионӣ аз он шаҳодат медиҳад, ки заминаҳои ҳуқуқии он марҳила ба мархила кабул гардида ташаккул ва рушд ёфтааст. Аз ин рӯ, пешниҳод мешавад, ки минбаъд барои ба низом даровардани санадҳои меъёрии ҳуқуқии қаблан қабулгардида, милликунонии қонунгузорӣ, ҳуқуқэҷодкунӣ бо риояи техникаи қонунгузорӣ, риояи услуби расмии забони адабӣ, содда ва равону фаҳмо будани истилоҳот, калима ва ибораҳои оммафаҳм дар қонунгузорӣ ва санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ омӯзиш, таҳлил, танзим, муқоиса ва мураттабсозии қонунгузорӣ ва санадҳои меъёрии ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон, таъиноту қарорҳои Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон, қарорҳои Суди Олӣ ва Суди Олии иқтисодии Ҷумҳурии Тоҷикистон, инчунин таҳлили қонунгузории Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил ва ҳангоми таҳияи лоиҳаҳои қонунгузорӣ ва санадои меъёрии ҳуқуқӣ аз таҷрибаи корӣ ва қонунҳои намунавии қабулнамудаи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил истифода кардан ба мақсад мувофиқ мебошад.

Эмомализода Навруз Эмомалӣ

унвонҷўи Институти фалсафа, сиё­сатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон кор­манди дастгоҳи Суди Олии иқтисодии Ҷумҳурии Тоҷикистон

Ҷавобгарии зомин дар қонунгузории даврони соҳиистиқлолӣ ва амалияи судӣ

Ҳолатҳои ҳаётие мешаванд, ки дар натиҷаи он як шахс бо рафтори худ ба шахси воқеӣ, ҳуқуқӣ ва давлат ё молу мулки онҳо зарар мерасонад. Дар чунин сурат шахси зараррасонанда уҳдадор аст, ки товони зарарро дар шакли пулӣ ё молӣ ҷуброн кунад. Шахсе, ки меъёрҳои ҳуқуқро вайрон кардааст, ба ҷавобгарии ҳуқуқӣ кашида мешавад.

Ҷавобгарии ҳуқуқӣ – намуди ҷавобгарии иҷтимоӣ мебошад, ки барои ҳуқуқвайронкунӣ ва бо истифодаи чораҳои ҷавобгарии ҳуқуқӣ аз ҷониби субъектони босалоҳият татбиқ мешавад.^[47]

 Ҷавобгарии ҳуқуқӣ дар илми ҳуқуқшиносӣ намудҳои алоҳидаи худро дорои мебошад. Яке аз намудҳои он ин ҷавобгарии гражданӣ – ҳуқуқӣ мебошад, ки он дар раванди таъмин ва танзими муносибатҳои ҳуқуқи гражданӣ нақши муҳим мебошад.

Ҷавобгарии гражданӣ – ҳуқуқӣ ин оқибатҳои ногувори хусусияти молу мулки дошта, аз ҷониби давлат ба зиммаи субъекти дахлдор вогузошта карда мешавад.^[48]

Танзими муносибатҳои ҷамъиятӣ, аз ҷумла муносибатҳои молу мулкӣ, дар асоси меъёрҳои ҳуқуқи гражданӣ сурат мегиранд.  Аз ин рӯ, ҷавобгарии ҳуқуқии гражданӣ ҳама вақт ба молу мулки субъект зарар мерасонад.

Ҷавобгарии гражданӣ – ҳуқуқӣ барои вайрон намудани уҳдадорӣ дорои хусусиятҳои хос мебошад, ки онҳо ҷавобгарии гражданӣ ҳуқуқиро аз дигар намудҳои ҷавобгарии ҳуқуқӣ (интизомӣ, маъмурӣ ва ҷиноятӣ) фарқ мекунонанд. Ба монанди:

– ҷавобгарии гражданӣ – ҳуқуқӣ ин оқибатҳои ногувор мебошанд.

– оқибати ногувор доштани ҷавобгарӣ дар он зоҳир мегардад, ки ҳуқуқҳои субъекти ҳуқуқвайронкунанда аз лиҳози молу мулкӣ маҳдуд карда мешавад.

– ҷавобгарии гражданӣ – ҳуқуқӣ ҳамеша аз ҷониби давлат ба зиммаи субъекти дахлдор вогузошт намудани оқибатҳои ногувори молу мулкӣ мебошад. Ба сифати субъекти дахлдор ҳам худи субъекти ҳуқуқвайронкунанда ва ҳам намояндаҳои қонунии он, дар ҳолатҳои дарҷкардаи қонун баромад менамоянд. Зеро, дар бештари намудҳои ҷавобгарии ҳуқуқӣ субъекти ҷавобгарӣ худи шахси ҳуқуқвайронкунанда баромад менамояд^[49]. Яъне,  ҷавобгарии ҳуқуқи гражданӣ бо маҷбуркунии давлатӣ таъмин карда шудааст.

 – Ҳангоми ҷалб намудан ба ҷавобгарии гражданӣ – ҳуқуқӣ молу мулкӣ ин субъект зарар мебинад. Дар ҷавобгарии ҷиноятӣ, ки ҳадафи асосии он тарбия намудани шахси ҷинояткор дар руҳияи қонуният ва ҳурмату эҳтироми ҳуқуқ  ва озодиҳои дигарон мебошад, ҷазо нисбати худи шахс равона карда шудааст. Масалан, маҳрум сохтан аз озодӣ, маҳрум намудан барои машғул шудан ба ин ё он намуди фаъолият. Дар ҳуқуқӣ гражданӣ бошад, ҷавобгарӣ ба шахсияти субъект равона карда намешавад, балки аз лиҳози молу мулкӣ ба субъект таъсир мерасонад. Масалан, ҷуброн намудани зарари ҷисмонӣ, ки дар шакли пардохт намудани маблағи муайян сурат мегирад;

– Чораҳои ҷавобгарии ҳуқуқи гражданӣ дар навбати аввал ба барқарор намудани вазъи молумлкии  ҷабдида равон карда шудааст, яъне хислати ҷуброниро доро мебошад.

– Ҷавобгарии ҳуқуқи гражданӣ танҳо хислати молумулкӣ дорад.

– Ҷавобгарии ҳуқуқи гражданӣ дар асоси баробарҳуқуқӣ ба роҳ монда шудааст.

– Гуноҳи субъекте, ки уҳдадориро вайрон кардааст, дар назар дошта мешавад (эҳтимол). Барои ҳамин, исботи набудани гуноҳ (бегуноҳӣ) ба зиммаи ҳуқуқвайронкунанда гузошта шудааст^[50].

Ҷавобгарии гражданӣ – ҳуқуқӣ дорои асосҳои ба вуҷудоии худ мебошад, ки ба онҳо аз ҷумла дохил мешаванд: ҳуқуқвайронкунии гражданӣ ё ин ки рафтори зиддиҳуқуқӣ; мавҷудияти зарар; робитаи сабабӣ байни ҳуқуқвайронкунӣ ва зарари бавуҷудомада; гуноҳи шахси ҳуқуқвайронкунанда^[51].

Қайд намудан зарур аст, ки ҷавобгарии гражданӣ – ҳуқуқӣ як қатор функсияҳоро низ иҷро менамояд. Аз ҷумла, яке аз функсияҳои институти мазкури ҳуқуқи гражданӣ ин функсияи барқарорнамоӣ мебошад, ки баҳри барқарор намудани ҳолате, ки то содир шудани ҳуқуқвайронкунии гражданӣ ҷой дошт, равона карда мешавад. Вобаста ба ин қайд намудан лозим аст, ки на ҳама вақт, он ҳолате ки то ҳуқуқвайронкунӣ ҷой дошт, барқарор карда мешавад. Дар ин ҳолатҳо, функсияи дигари ҷавобгарии гражданӣ – ҳуқуқӣ функсияи ҷубронӣ мавриди амал қарор мегирад (масалан, ҷуброни зарари маънавӣ)^[52].

Дар асоси моддаи 15 КГҶТ ҳама гуна шахсе, ки ҳуқуқаш вайрон шудааст, имкон медиҳад талаб намояд, ки зиёни ба ӯ расонидашуда товон карда шавад. Ин меъёр ҳамчун қоидаи умумӣ буда, дар меъёрҳои махсуси Кодекси мазкур бо дарназардошти хусусиятҳои муносибати мавҷуда мушаххас гардонида мешаванд.

Тавре маълум аст, ҳуқуқу уҳдадориҳои гражданӣ аз асосҳои пешбининамудаи қонун ва санади дигари ҳуқуқӣ, инчунин аз амали шаҳрвандон ва шахси ҳуқуқӣ ба миён меоянд, ҳарчанд дар қонун ё чунин аснод пешбинӣ нашуданд, вале тибқи асосҳои умумӣ ва моҳияти қонунҳои гражданӣ ҳуқуқу уҳдадориҳои гражданиро ба миён меоранд, ба вуҷуд меоянд.

Мувофиқи қисми 2, моддаи 328 КГҶТ, уҳдадорӣ аз шартномаҳо, дар натиҷаи расонидани зарар ва дар асосҳои дигари дар санадҳои қонунӣ нишондодашуда, бармеояд. Уҳдадориҳо бояд ба таври дахлдор мутобиқи шартҳои уҳдадорӣ ва талаботи қонун, дигар санади ҳуқуқӣ иҷро карда шаванд ва ҳангоми набудани чунин шарт ва талабот мутобиқи анъанаҳои муомилоти корӣ ё талаботи муқаррарии пешниҳодгардида анҷом дода шаванд (моддаи 330 КГҶТ).

Институти замонат бо гузариши Ҷумҳурии Тоҷикистон ба муносибатҳои уфуқии пулию молӣ, дар ҳуқуқи граждании мамлакат нақши муҳим пайдо намуда, такмил ёфт. Дар қонунгузории амалкунанда, зомин дар ҷараёни таъмини иҷрои уҳдадорӣ ҳамчун қарздори иловагӣ хизмат менамояд.

Замонат ҳамчун тарзи иҷрои уҳдадорӣ аз шартномаи замонат дар ҳолати истисно аз рӯи қонун ба вуҷуд омада, бояд ба таври дахлдор иҷро карда шавад. Вайрон намудани уҳдадории мазкур аз ҷониби қарздор ҳамчун ҳуқуқвайронкунии гражданӣ дониста шуда, мувофиқан нисбат ба қарздор ҷавобгариҳои гражданӣ – ҳуқуқӣ татбиқ мегардад.

Ойгензихт В.А. дуруст иброз доштааст, ки “ҷавобгарӣ – ин як категорияи муҳимтарине мебошад, ки бе он ташкили ҷамъият бемаъно аст”^[53].

Ҷавобгарии гражданӣ – ҳуқуқӣ як намудани ҷавобгарии ҳуқуқӣ буда, нисбат ба вайронкунандаи уҳдадорӣ дар намуди гузоштани гаронии гражданӣ-ҳуқуқӣ татбиқ карда мешавад ва институти мазкур инкишофи муназзами муносибатҳои молумулкиро таъмин менамояд. Қоидаҳои умумӣ оид ба ин институт дар боби 24 КГҶТ пешбини шуда, ғайр аз он, вобаста ба шартномаҳо дар қисми дуюми Кодекс ҷавобгарии гражданӣ инъикоси худро ёфтааст.

Вобаста ба мафҳуми институти ҷавобгарии ҳуқуқи гражданӣ дар тадқиқотҳои муҳаққиқон ақидаҳои гуногун пешниҳод шудаанд^[54].

Ба ақидаи профессор Раҳимзода М.З. “вогузор намудани оқибати ногувор, ҳатто дар намуди гаронии иловагӣ овардан, иҷрои уҳдадорӣ (супоридани мол, пардохти маблағ, расонидани маҳсулот ва ғайра) ҷавобгарӣ ба ҳисоб намеравад. Танҳо ҷуброни зарар, ҷарима ва дигар гарониҳои ба ин монанд, ҷавобгарии гражданӣ – ҳуқуқӣ дониста мешаванд”^[55].

Ҷавобгарӣ дар ҳуқуқи гражданӣ ба шартномавӣ ва ғайришартномавӣ ҷудо карда мешавад^[56]. Фарқи асосии ин ду шакл дар он зоҳир меёбад, ки ҳаҷм ва намудани  ҷавобгарии ғайришартномавӣ танҳо дар қонун танзими худро меёбад ва ҳаҷму шакли ҷавобгарии шартномавӣ ҳам дар қонунгузорӣ ва ҳам дар шартҳои шартнома муқаррар карда мешавад.

Тавре маълум аст, замонат уҳдадорӣ мебошад, бинобар ин вайрон кардани он асоси пайдошавии ҷавобгарӣ мегардад. Аз ин рў, истилоҳи “ҷавобгарӣ” дар маънои аслии калима – ҳамчун  оқибати манфӣ барои  зомин ҳангоми аз тарафи қарздори асосӣ ва зомин ҳангоми вайрон кардани уҳдадории асосӣ ва аксессорӣ фаҳмида мешавад.

Аз таҳлилҳои боло бармеояд, ки замонат дар асоси шартнома ба вуҷуд омада, ҳангоми вайрон намудани шартномаи замонат аз ҷониби кредитор ва ё зомин  ҷавобгарии шартномавӣ ба вуҷуд меояд. Қайд кардан ба маврид аст, ки дар КГҶТ оид ба ҷавобгари тарафҳои шартномаи замонат ҷиҳати вайрон намудани уҳдадориҳояшон ягон муқаррарот пешбинӣ карда нашудааст. Бинобар ин, дар ҳолати вайрон намудани уҳдадорӣ ё ба таври дахлдор иҷро накардани уҳдадорӣ аз ҷониби тарафҳо бо меъёрҳои дигари КГҶТ танзим карда шудаанд.

Дар адабиёти ҳуқуқӣ як қатор шаклҳои ҷавобгарии гражданӣ – ҳуқуқиро номбар менамоянд. Аз он ҷумла, Пугинский Б.И. чораҳои ҷавобгарии молумулкиро ба 4 шакл ҷудо намудааст:

1. Ҷуброни зарар;
2. Ноустуворона (ҷарима ва пеня);
3. Чораҳои хусусияти мусодирадошта;
4. Чораҳои алоҳидаи ғайрианъанавии ҷавобгарӣ.^[57]

Шаклҳои чораҳои ҷавобгарии гражданӣ – ҳуқуқиро ба ҳам мутаҳҳид намуда, Витрянкий В.В. дуруст қайд намудааст, ки “ба қатори шакл (чораҳо)-и ҷавобгарии гражданӣ – ҳуқуқӣ бебаҳс ҷуброни зарар ва рӯёнидан (пардохт)-и ноустуворона дохил мешавад”^[58]. Ақидаи мазкурро Брагинский М.И. дастгирӣ намуда, қайд мекунад, ки “2 – шакли ҷавобгарӣ барои вайрон намудани уҳдадорӣ, ба таври дигар муҷозоти молумулкӣ мавҷуд аст: якум ҷуброни зарари расонидашуда ва дуюм пардохт ноустуворона”. ^[59]

Таҳти мафҳуми вайрон кардани уҳдадорӣ иҷро накардан ё иҷрои номатлуб (сари вақт иҷро накардан, норасоиҳои мол ва корҳо, вайрон кардани дигар шартҳо ё ки аз моҳияти уҳдадорӣ бармеояд)  дар назар дошта шудааст (иҷрои номатлуб) (моддаи 422 КГҶТ).

Қонунгузории амалкунандаи граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон ду шакли ҷавобгарии гражданӣ – ҳуқуқиро барои вайрон намудани уҳдадорӣ ҷудо намудааст:

1) ҷуброни зарари расонидашуда;

2) пардохти ноустуворона.

Ҷуброни зарари расонидашуда шакли асосии ҷавобгарии гражданӣ – ҳуқуқӣ ба шумор рафта, дар ҳама ҳолат мавриди татбиқ қарор гирифтанаш мумкин аст, агар дар қонунгузорӣ ё шартнома тартиби дигар нишон дода нашуда бошад. Мувофиқи талаботи моддаи 423 КГҶТ “Қарздоре, ки уҳдадориро вайрон кардааст, вазифадор аст ба кредитор товони зиёни дар натиҷаи вайрон кардани уҳдадорӣ расидаро пардозад.

Пардохти ноустуворона танҳо дар он маврид истифода бурда мешавад, ки дар қонун ё шартнома пешбинӣ шуда бошад. Тарафҳо аз он ҷумла зомин ва кредитор метавонанд, ки дар шартномаи замонат ҳангоми ҳангоми иҷро накардан ё иҷрои  номатлуби уҳдадорӣ, аз ҷумла дар ҳолати гузаронидани муҳлати иҷро пардохти ноустуворонаро пешбинӣ намоянд. Дар чунин ҳолат, ҳангоми вайрон шудани уҳдадорӣ ба сифати ҷавобгарӣ пардохти ноустуворона татбиқ карда мешавад. Агар барои иҷро накардан ё иҷрои номатлуби уҳдадорӣ ноустуворона муқаррар гардида бошад, пас зиён дар қисми бо ноустуворона таъминнашуда рӯёнида мешавад. Қонунҳо ва ё шартнома ҳолатҳои зайлро пешбинӣ намуданашон мумкин аст: ҳангоме, ки танҳо рӯёнидани ноустуворона иҷозат дода мешавад, вале на товони зиён; ҳангоме, ки товони зиён метавонад ба маблағи пурра бар замми ҷаримаи ахдшиканӣ руёнида шавад; ҳангоме, ки мутобиқи интихоби кредитор ё ҷаримаи ахдшиканӣ ё товони зиён рӯёнида мешавад.

Дар таҷрибаи бастани шартномаи замонат дар баъзе ҳолатҳо оид ба пардохти ноустуворона ҳангоми ба таври дахлдор иҷро намудани уҳдадорӣ аз ҷониби зомин дарҷ менамоянд, вале дар аксарияти шартномаҳои замонат он пешбинӣ наменамоянд, зеро ки дар шартномаи асосӣ онро қайд намудаанд, ки дар ҳолати иҷро накардан ё номатлуб иҷро кардан нисбати қарздор ноустуворона ситонида мешавад ва дар таҷрибаи бонкҳо аксарияти шартномаҳои замонат ба уҳдадории муштарак баста мешаванд ва дар чунин маврид зомин уҳдадор мешавад, ки ноустуворонаро низ пардохт намояд. Аммо қобили зикр аст, ки шартномаи замонат иловагӣ бошад ҳам, дар ҳолати ба таври дахлдор иҷро накардани он шахси алоҳидаи сеюм ба ҳисоб меравад ва тарафҳо метавонанд, ки барои дар муҳлати муқарраргардида иҷро накардани уҳдадорӣ нисбат ба зомин иловатан ноустуворона муқаррар намоянд.

Дар аксарияти шартномаҳои замонат, аз он ҷумла дар шартномаи замонати бонкҳо, аслан дар бандҳои 3-6 шартҳои дигар пешбини менамоянд, вобаста ба намудҳои шартномаи замонат зомин ва кредитор дар он тартиби ҳалли баҳсҳо ва шартҳо оид ба ҷавобгарии тарафайн барои вайрон кардани шартнома ва ѓайраҳоро муайян менамояд. Дар аксарияти шартномаҳои замонат қайд мегардад, ки баҳсҳои бамиёномада бо гуфтушуниди тарафҳо ҳал мегарданд, агар бо роҳи гуфтушунид ҳал нагардид он гоҳ баҳс дар суд тибқи қонунгузорӣ ҳал карда мешавад.

Ба ҷавобгарӣ гражданӣ – ҳуқуқӣ кашидани қарздор барои вайрон кардани уҳдадорӣ тибқи талаби кредитор анҷом дода мешавад. Дар амалияи судӣ ҳолатҳо вобаста ҷуброни зарар аз ҳисоби зомин аз рӯи шартномаи замонат кам ба назар мерасад. Вале таҷриба ҳолатҳои аз рӯи шартномаи замонат рӯёнидани маблағи кредитӣ бонкиро зиёд медонад. Аз он ҷумла, аз таъиноти Суди иқтисодии вилояти Хатлон аз 29 майи соли 2018 дар бораи тасдиқ намудани созишномаи оштӣ ва қатъ кардани истеҳсолоти парванда №1-145/20 бо даъвои Филиали ҶСК «Бонки Эсхата» ба ҷавобгарии соҳибкори инфиродӣ – зомин НША, ҷавобгари дигар – гаравдеҳ ВОҲ дар бораи рўёнидани кредити бонкӣ ба маблаѓи 7072,54 доллари ИМА бо асъори миллӣ баробар ба 62422,95 сомонӣ, аз ҳисоби амволи ғайриманқули ба гарав гузошташуда, даъвогар рӯёнидани маблағи қарзро аз ҳисоби зомин ва гаравдеҳ талаб намудааст ва тарафҳо бо шартҳои муайян ба созиш омадаанд, аз он ҷумла, ҷавобгар-зомин НША уҳдадор шудааст, ки мутобиқи шартҳои созишномаи мазкур пардохти зерин қарзи асосӣ, фоиз ва ноустуворонаро ба маблаѓи умумӣ 1400 (як ҳазору чорсад) доллари ИМА мутаносибан бо пули миллӣ 12578, 86 (дувоздаҳ ҳазору панҷсаду ҳафтоду ҳашт сомонию 86 дирам) сомонӣ-ро дар муҳлати се моҳ аз 1.06.2020-сол то 31.08.2020-сол пардохт мекунад. Суд шартҳои созишро пурра қабул тасдиқ намуда, истеҳсолоти парвандаро қатъ намудааст.

Дар аксарияти ҳолатҳо новобаста ба мавҷуд будани зомин, даъвогар ба суд оид ба рӯйнидани маблағи қарз аз ҳисоби амволи ба гаравгузошташуда талаб менамоянд. Ба монанди,  аз ҳалномаи Суди иқтисодии вилояти Хатлон аз 18 январи соли 2021 бармеояд, ки парвандаи иқтисодӣ №1-26/2021 бо даъвои Филиали ҶСК «Бонки Эсхата» дар ноҳияи Восеъ ба ҷавобгарии ТНЭ, ҷавобгари дигар ТБЭ ва шахси сеюм ТЭҚ дар бораи рӯёнидани кредити бонкӣ ба маблағи 14 300,97 доллари ИМА, баробар ба асъори миллӣ 146 476 сомонӣ аз ҳисоби фурўши амволи ѓайриманқули багаравгузошташуда, қонеъ карда шуда, аз ҳисоби ҷавобгар ТНЭ ва ҷавобгари дигар ТБЭ ба фоидаи Филиали ҶСК  «Бонки Эсхата» дар ноҳияи Восеъ, қарз асосӣ ба маблағи 9157,28 доллари ИМА, фоизҳои ҳисоб кардашуда ба маблаѓи 3 143,69 доллари ИМА ва ҷаримаҳои аҳдшикани ба маблаѓи 2 000 доллари ИМА ҷамъ маблаѓи 14300, 97 доллари ИМА  мутаносибан бо асъори милли баробар ба 126 277,56 сомонӣ  руёнида  шудааст. Аммо рӯёниши маблағи қарзӣ аз ҳисоби фурӯши амволи ба гаравгузошташуда манзили истиқоматии воқеъ дар н.Восеъ, ки ба ТЭҚ тааллуқ дорад бо роҳи фурӯш дар савдои оммавӣ нигаронида шудааст. Ба ин монанд, тибқи ҳалномаи Суди иқтисодии вилояти Хатлон аз 26 феврали соли 2021, парвандаи иқтисодӣ №1-59/2021 бо даъвои ҶСП “Спитамен Бонк” нисбати соҳибкори инфиродӣ ҒТ ва зомин – ГР дар бораи рӯёнидани 5954,63 доллари ИМА маблағи қарз аз ҳисоби фурӯши молу мулки ба гаравгузошташуда, қисман қонеъ карда шуда, аз ҳисоби ҷавобгарон ҒТ ва зомин – ГР ба фоидаи даъвогар 5795,73 доллари ИМА бо пули миллӣ 54702,42 сомонӣ рӯёнида шудааст. Вале рӯёниши қарз аз ҳисоби амволи ғайриманқули ба гаравгузошташуда нигаронида шудааст. Ғайр аз ин, тибқи ҳалномаи Суди иқтисодии вилояти Хатлон аз 18 марти соли 2021, парвандаи иқтисодӣ №1-101/2021 бо даъвои ҶДММ ТАҚХ “Финка” нисбати соҳибкори инфиродӣ ҲС, зомин – ҲМ ва ҲБ дар бораи рӯёнидани  13 320,57 доллари ИМА бо пулӣ миллӣ 125 724,87 сомонӣ маблағи қарз аз ҳисоби молу мулки манқул ва ғайриманқули ба ғаравгузошташуда, қисман қонеъ карда шуда, аз ҳисоби ҷавобгарон ҲС ва зомин – ҲМ ба фоидаи даъвогар 12474,26 доллари ИМА, бо асъори миллӣ 117 737,06 сомонӣ маблағи қарз рӯёнида шудааст. Вале рӯёниши қарз аз ҳисоби амволи ғайриманқули ба гаравгузошташуда нигаронида шудааст. Инчунин тибқи ҳалномаи Суди иқтисодии вилояти Хатлон аз 20 марти соли 2021, парванда иқтисодӣ №1-87/2021 бо даъвои Филиали ҶДММ ТАҚХ «Финка» дар шаҳри Бохтар ба ҷавобгарии соҳибкори инфиродӣ ФМ, ҷавобгарони дигар МР ва зомин – НС дар бораи рўёнидани кредити бонкӣ ба маблаѓи 3667,47 доллари ИМА бо асъори миллӣ мутаносибан баробар ба 34564,43 сомонӣ, аз ҳисоби амволи ба гарав гузошташуда, қисман қонеъ карда шуда, аз ҳисоби ФМ ва ҷавобгари дигар – зомин НС ба фоидаи Филиали ҶДММ ТАҚХ «Финка» қарзи асосӣ ба маблағи 2670,21 доллари ИМА, фоизҳои ҳисобшуда ба маблағи 391,74 доллари ИМА ва ҷаримаи ҳисобшуда ба маблағи 100 доллари ИМА, ҷамъ маблағи 3161,95 доллари ИМА мутаносибан бо асъори милли баробар ба 29 800, 11 сомонӣ рӯёнида шудааст. Дар ин баҳс низ рӯёнидани маблағи қарз аз ҳисоби фурӯши амволҳои манқули тибқи шартнома ба гарав гузошташуда нигаронида шудааст^[60].

  Аз мисолҳои таҷрибаи судии номбурда дида мешавад, ки кредитор ҷиҳати пардохти қарз аввал ба қарздор муроҷиат намудааст, вале қарздор уҳдадорияашро ба таври дахлдор иҷро накардааст ва кредитор пардохти қарзро аз ҷавобгари дигар – зомин талаб намудааст, вале зомин низ уҳдадориҳояшро иҷро накардааст. Бинобар ин кредитор ҷиҳати рӯёнидани маблағи қарз ба суд муроҷиат намуда, рӯёниши онро аз амволи гарав талаб намудааст, зеро ҷавобгарон уҳдадориҳояшонро ба таври дахлдор иҷро накардаанд.

Дар таҷрибаи Ҷумҳурии Тоҷикистон айни ҳол воқеан замонат истифода бурда мешавад, вале тавре дар тадқиқот таҳлил намудем, даъвогарон нисбат ба зомин кам даъво менамоянд, зеро нисбат ба иҷрои уҳдадории аз рӯи шартномаи замонат ба вуҷудомадаро зомин дар кам ҳолатҳо таъмин менамояд. Сабаби асосии он дар ин мебошад, ки амволҳо ба савдои оммавӣ бароварда мешаванд ва тақдири онҳо маълум нест, ки оё онҳо бо нархи дар вақти бастани шартномаи аввала ба фурӯш бароварда мешаванд ё музоядаи такрорӣ гузаронида нархи амвол паст карда мешавад, оё бо фурӯши амволи талаботи даъвогар пурра қонеъ карда мешавад ё не. Ғайр аз ин, ҳангоми ба фурӯш нарафтани амвол кредитор оқибати ҳуқуқии амвол чи мешавад, номаълум боқӣ мемонад, вале кредитор вақти зиёди худро дар ин амалиётҳо бе натиҷа гузарониданаш аз имкон берун нест. Дар давлатҳои хориҷ нисбат ба амволи гарав аз ҳисоби зомин талаб намудани уҳдадориро маъқултар мешуморанд. Зеро аз рӯи шартномаи замонат, аз ҳисоби зомин ҳамчун тарзи таъминӣ шахсӣ, ки дар аксарияти давлатҳои аврупоӣ шаҳрвандон суратҳисоби бонкӣ доранд, дар сурати иҷро накардан ё номатлуб иҷро намудани уҳдадории пулӣ аз ҷониби қарздорӣ асосӣ, бо назардошти муҳлати муайяннамудаи қонунгузорӣ ё шартномаи замонат, қарздор ҳақ дорад дар асоси шартномаи замонат бо зикри шарт дар он дар мавриди эътироз надоштани кредитор уҳдадории пулии худро бо роҳи ба ин суратҳисоб гузаронидани маблағ иҷро намояд. Ғайр аз ин, чунин амалро кредитор низ анҷом дода метавонад. Ҷумҳурии Тоҷикистон айниҳол дар раванди амалишавии бо ном “Ҳукумати электронӣ” қарор дошта, фикр мекунам, солҳои наздик бо васеъ шудани ҷаҳонбинии ҳуқуқӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоии шаҳрвандон дар ҳуқуқи гражданӣ тарзи таъмини шахсӣ  аз он ҷумла институти замонат ҳамчун тарзи таъминӣ шахсӣ назар ба таъмини амаволӣ инкишоф ёфта, кредиторон аз сарсону саргардон шудан ва вақти зиёди худро дар мурофиаҳои судӣ гузаронидан озод мешаванд, ки ин ҳолат раванди оғози марҳилаи нави рушди соҳаҳои иқтисодӣ дар мамлакатро нишон медиҳад.

ТАЪИНОТИ

СУДИ КОНСТИТКТСИОНИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН

ТАЪИНОТИ

СУДИ КОНСТИТУТСИОНИИ

ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН

дар бораи рад намудани оѓози мурофиаи судии конститутсионӣ оид ба дархости шаҳрванд Садридинзода С.С. «Дар хусуси муайян намудани мутобиқати банди «а», қисми сеюми моддаи 346 Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба моддаи 30 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикис­тон »

ш. Душанбе                                                       7 июни соли 2021

Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳайати раисику­нанда Раиси Суди конститутсионӣ Ашурзода А.А., муовини Раис Каримзода К.М., судя-котиб Ҷамшедзода Ҷ.Н., судяҳо: Абдураҳимзода Д.Р. ва Шарифзода А.Н.,

бо иштироки котиби маҷлиси судӣ – Вализода Ш.О.,

дар маҷлиси судии Суди конститутсионӣ пешниҳоди судяи Суди конститутсионӣ Абдураҳимзода Д.Р. – ро аз рўи дархости шаҳрванд Садридинзода С.С. «Дар хусуси муайян намудани мутобиқати банди «а», қисми сеюми моддаи 346 Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба моддаи 30 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон» шунида,

м у а й я н  к а р д:

Шаҳрванд Садридинзода С.С. бо дархост ба Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон муроҷиат намуда, дар он зикр менамояд, ки ў ҳамчун судшаванда оид ба амалҳои ѓайриқонунии баъзе прокуророни вилояти Хатлон бо ариза ба унвонии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва дигар мақомоти дахлдори ҳифзи ҳуқуқ ба тариқи сомонаи иҷтимоӣ «фейсбук» бо ариза муроҷиат намудааст. Аз тарафи мақомоти ҳифзи ҳуқуқ ба ҷои баррасии муроҷиати ў баръакс нисбаташ бо моддаҳои 137, 137¹, 328, 329, 330 ва банди «а» қисми 3 моддаи 346 Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон парвандаи ҷиноятӣ оѓоз намудаанд.

Муроҷиаткунанда инчунин иброз менамояд, ки ҷамъоварии далелҳои парванда ба тариқи сохтакорӣ анҷом дода шуда, ўро бо ҳукми суд ба муҳлати ҳашт солу шаш моҳ аз озодӣ маҳрум кардаанд. Ҳол он ки ягон нафар ҷабру зарар надидааст.

Садридинзода С.С. ин амали худро ҳамчун ҳимояи ҳуқуқҳои конститутсиониаш номида, вобаста ба категорияи вазнини ҷиноят бандубаст кардани кирдораш, санадҳои қабулнамудаи мақомоти прокуратура ва ҳукми судро ѓайриқонунӣ шуморидааст.

Шаҳрванд Садридинзода С.С. иброз медорад, ки ҳуқуқҳои конститутсионии ў оид ба озодии сухан, ки дар моддаи 30 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон пешбинӣ гардидаанд, поймол шудааст.

Бинобар ин, номбурда ба Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикис­тон муро­ҷиат намуда, хоҳиш намудааст, ки мутобиқати банди «а» қисми сеюми моддаи 346 Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба моддаи 30 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон муайян карда шуда, ҳамзамон муайян карда шавад, ки озодии сухан вайрон шудааст ё не, дар ҳоле ки моддаи 135 аз Кодекси ҷиноятӣ хориҷ карда шудааст ва инчунин  масъалаи қонунӣ будани бандубаст кардани кирдори ў бо банди «а» қисми 3 моддаи 346 Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон муайян карда шавад.

Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон дархости шаҳрванд Садридинзода С.С. – ро  дида баромада, дар масъалаи мутобиқати банди «а», қисми сеюми моддаи 346 Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба моддаи 30 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон номуайяние ошкор накард, ки он барои баррасии парванда дар Суди конститутсионӣ асос гардад.

Чунончи, тибқи талаботи қисми 2 моддаи 44 Қонуни конститут­сио­нии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон» барои баррасии парванда дар Суди конститутсионӣ ошкор гаштани номуайянӣ дар масъалаи ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикис­тон мувофиқат доштани қонунҳо ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ асос мегардад.

Моддаи зикршудаи Конститутсия дорои мазмун ва мавзўи танзими ҳуқуқии худ буда, онро ба таври умум нисбати тамоми масъалаҳои ҷузъии пешбининамудаи қонунгузорӣ, бахусус нисбати банди «а», қисми сеюми моддаи 346 Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон бевосита татбиқ кардан мантиқ надорад.  Зеро, мутобиқи моддаи 30 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳар кас озодии сухан, нашр, ҳуқуқи истифодаи воситаҳои ахбор кафолат дода шудааст ва таблиѓоту ташвиқоте, ки бадбинӣ ва хусумати иҷтимоӣ, нажодӣ, миллӣ, динӣ ва забониро бармеангезанд, инчунин сензураи давлатӣ ва таъқиб барои танқид манъ шудааст. Моддаи 346 Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон бошад, таркиби ҷинояти   дидаю дониста расонидани хабари бардурўѓ оиди содир шудани ҷиноятро дар бар гирифта, дар қисми сеюми банди «а» моддаи мазкур муқаррар гардиддааст, ки кирдорҳои дар қисмҳои якум ё дуюми ҳамин модда пешбинигардида агар нисбати судя, прокурор, муфаттиш ё таҳқиқбаранда содир шуда бошанд. Тавре аз таҳлили меъёрҳои зикргардида бармеояд, муқаррароти моддаи 30 Конститутсия, ки муроҷиаткунанда дар доираи дархост ба он ишора намудааст, ба банди «а», қисми сеюми моддаи 346 Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон алоқамандии бевоситаи мавзўӣ ва мазмунӣ надоранд, яъне он ба масъалаи озодии сухан бевосита иртибот надорад ва озодии сухан маънои дидаю дониста расонидани хабари бардуруѓро надорад, инчунин бо Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 3 июли соли 2012, № 844 аз Кодекси ҷиноятӣ хориҷ гардидани моддаи 135 моҳиятан бо меъёри баррасишавандаи Кодекси ҷиноятӣ таркиби мухталиф дошта, ин ҳолат мантиқан намета­вонад боиси таҳлили муқоисавии конститутсионӣ-ҳуқуқии меъёри моддаи баҳ­сии Кодекси ҷиноятӣ ва меъёрҳои зикршудаи Конститутсия гардад.

Ѓайр аз ин, мавқеи муроҷиаткунанда дар хусуси ѓайриконститут­сионӣ будани муқаррароти меъёри зикргардидаи Кодекси ҷиноятӣ, бо факту далелҳои мушаххаси мавзўӣ асоснок карда нашудааст. Мавқеъ бояд мавзўи баррасишавандаро фаро гирифта, асосноккунии ҳуқуқии ҷанбаҳои мавзўи баҳсиро бевосита ифода карда тавонад.   

Дархости муроҷиаткунада дар хусуси муайян намудани қонунӣ будани бандубасти кирдори ў бо банди «а» қисми сеюми моддаи 346 Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба доираи салоҳияти Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон мансуб набуда, мавзўи баҳси кон­ститутсионӣ намебошад. Зеро, тибқи моддаи 89 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва моддаи 34 Қонуни конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон» Суди консти­тутсионӣ на масъалаҳои қонунӣ будан ё набудани моддаҳои бандубаст­шуда аз тарафи мақомоти ҳифзи ҳуқуқ, балки дар асоси дархости субъектҳои дахлдор масъалаи мутобиқати санадҳои меъёрии ҳуқуқиро ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон мавриди баррасӣ қарор медиҳад.

Илова бар ин, дархости муроҷиаткунанда аз ҷиҳати шаклу мазмун низ ба талаботи  моддаи 41 Қонуни конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон» мувофиқ набуда, ҳолатҳо ва далелҳои мушаххас дар хусуси ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон мувофиқат надоштани меъёри зикргардидаи Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки муроҷиаткунанда талаб ва далелҳои худро бояд ба он асоснок намояд, дар муроҷиат пешниҳод нашудаанд.

 Аз ин рў, Суди конститутсионӣ оѓоз намудани мурофиаи судии конс­титутсиониро оид ба муроҷиати шаҳрванд Садридинзода С.С.  «Дар хусуси муайян намудани мутобиқати банди «а», қисми сеюми моддаи 346 Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба моддаи 30 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон » бинобар набудани асос барои баррасии парванда дар Суди конститутсионӣ, ба салоҳияти Суди конститутсионӣ мансуб набудани баррасии масъалаи дар муроҷиат гузошташуда ва аз ҷиҳати шаклу мазмун ба талаботи моддаи 41 Қонуни конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон» мувофиқ набудани дархост, рад менамояд.

Бо дарназардошти ҳолатҳои зикршуда, тибқи талаботи моддаҳои 34, 45, 55 ва 56 Қонуни конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон», Суди консти­тутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон,

т а ъ и н  к а р д:

1. Оѓоз намудани мурофиаи судии конститутсионӣ оид ба муроҷиати шаҳрванд Садридинзода С.С.  «Дар хусуси муайян намудани мутобиқати банди «а», қисми сеюми моддаи 346 Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба моддаи 30 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон» бинобар набудани асос барои баррасии парванда дар Суди конститутсионӣ, ба салоҳияти Суди конститутсионӣ мансуб набудани баррасии масъалаи дар муроҷиат гузошташуда ва аз ҷиҳати шаклу мазмун ба талаботи моддаи 41 Қонуни конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Суди консти­тутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон» мувофиқ набудани дархост, рад карда шавад.

2. Таъинот қатъӣ буда, нисбат ба он шикоят овардан мумкин нест.

3. Таъинот дар Ахбори Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон нашр карда шавад. 

             Раиси

Суди конститутсионии

Ҷумҳурии Тоҷикистон                                             Ашурзода А.А.

      Судя-котиби

Суди конститутсионии

Ҷумҳурии Тоҷикистон                                      Ҷамшедзода Ҷ.Н.

НАВИДҲОИ

СУДИ КОНСТИТУТСИОНИИ

 ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН

Н А В И Д Ҳ О И

СУДИ КОНСТИТУТСИОНИИ
ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН

11 феврали соли 2021 ҷиҳати тарѓибу ташвиқи паёми Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ –  Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ» аз 26 январи соли 2021, дар маҷлисгоҳи Суди конститутсионӣ паёми Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мавриди баҳрабардорӣ қарор дода шуд. Дар ҷаласаи мазкур Раиси Суди конститутсионӣ Ашурзода А.А., судяҳои суди конститутсионӣ Ҷамшедзода Ҷ.Н., Абдураҳимзода Д.Р. ва ёрдамчии судя Ҳусензода Х. оид ба паҳлуҳои гуногуни  паёми Пешвои миллат сухан карданд.

Дар маҷлиси мазкур самтҳои асосии паёми Пешвои миллат ба иштирокчиён шарҳу тавзеҳ дода шуда, аз ҷумла қайд карда шуд, ки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми худ ба Маҷлиси Олӣ, самтҳои асосии сиёсати дохилию хориҷии мамлакатро барои давраҳои оянда муайян намуда, оид ба пешбурди манфиатбори сиёсати хориҷӣ ва таъмини пешрафти соҳаҳои иқтисоду саноат, энергетика, роҳу нақлиёт, амнияту мудофиа, ҳифзи ҳуқуқу тартибот, тандурустӣ, фарҳанг, илму маориф, ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ, ҷавонон, варзиш ва сайёҳӣ вазифаҳои мушаххас ба миён гузоштанд.

8 апрели соли 2021 дар доираи «Барномаи волоияти ҳуқуқ дар Осиёи Марказӣ барои солҳои 2020-2023» бо ташаббуси Комиссияи Венетсиании Шӯрои Аврупо вохўрии намояндагони Комиссияи Венетсиании Шўрои Аврупо бо намояндагони моқомоти ҳокимияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар формати онлайн баргузор гардид.

Дар онлайн-конфронси мазкур Ҷамшедзода Ҷ.Н. – судя-котиби Суди конститутсионӣ ва Раҷабекова М.Х. –мудири бахши муносибат ҳои байналмилалӣ иштирок намуда, Ҷамшедзода Ҷ.бо маърӯза баромад намуд.

4 июни соли 2021 бо ташаббуси Комиссияи Венетсианӣ дар доираи «Барномаи волоияти ҳуқуқ дар Осиёи Марказӣ барои солҳои 2020-2023» конференсияи байналмилалӣ дар мавзӯи «Барномаи волоияти қонун дар Осиё Марказӣ ҳамчун воситаи ислоҳот дар кишварҳои минтақа» дар шакли онлайн баргузор гардид, ки дар кори он Ҷамшедзода Ҷ.Н. – судя-котиби Суди конститутсионӣ ва Раҷабекова М.Х. – мудири бахши муносибатҳои байналмилалӣ иштирок намуда, Ҷамшедзода Ҷ.бо маърӯза баромад намуд.

11 июни соли 2021 бо ташаббуси Ҷамъияти ҳамкориҳои байналмилалии Германия (GIZ) ва бо ҷалби коршиносони Комиссияи Венетсианӣ семинар аз рӯи барномаи «Масъалаҳои актуалӣ дар фаъолияти мақомоти назорати конститутсионӣ» баргузор гардид, ки дар он ҳамаи кормандони Суди конститутсионӣ иштирок намуданд.

25 июни соли 2021 бо ташаббуси Шӯрои конститутсионии Ҷумҳурии Қазоқистон ва Комиссияи Венетсиании Шӯрои Аврупо семинари байналмилалӣ дар мавзўи «Иҷрои қарорҳои Суди конститутсионӣ ва мақомоти муодил – назария ва амалия» дар шакли видеоконфересия баргузор гардид.    

Дар онлайн-семинари мазкур Ҷамшедзода Ҷ.Н. – судя-котиби Суди конститутсионӣ ва Раҷабекова М.Х. – мудири бахши муносибатҳои байналмилалӣ иштирок ва Ҷамшедзода Ҷ.Н. дар мавзӯи «Таъмини конститутсионӣ-ҳуқуқии иҷрои қарорҳои Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон» баромад намуд.

30 июни соли 2021 бо ташаббуси Суди конститутсионии Ҷумҳурии Ӯзбекистон конфронси байналмилалӣ дар мавзӯи “Заминаҳои конститутсионӣ-ҳуқуқии интихоботи президент: таҷрибаи Ӯзбекистон ва мамлакатҳои хориҷа” дар шакли онлайн баргузор гардид, ки дар кори он Абдураҳимзода Д.Р. – судяи Суди конститутсионӣ ва Раҷабекова М.Х. – мудири бахши муносибатҳои байналмилалӣ иштирок намуданд.

---

[1] Ниг.: Современный словарь иностранных слов. – М.: Рус. Яз., 1999. – С. 586

[2] Қобил ба зикр аст, ки Эъломияи истиќлолияти Љумњурии Тољикистон аз 24 августи соли 1990 “Эъломия дар бораи соҳибихтиёрии Республикаи Советии Сотсиалистии Тоҷикистон”  номгузорӣ шудааст. Ин исти­лоҳ, яъне “соҳибихтиёрӣ” дар моддаи якуми Конститутсияи амалкунандаи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба сифати яке аз хусусияти хоси давлат номбар шудааст.

[3] Эмомалӣ Раҳмон. Истиқлолияти Тоҷикистон ва эҳёи миллат.Љ.1. Душанбе, «Ирфон», 2002. – С. 25.

[4] Ниг.: Ахбори Шўрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, 1990, №16, м.236.

[5] Эмомалӣ Раҳмон. Истиқлолияти Тоҷикистон ва эҳёи миллат. Ҷ.1 – Душанбе, «Ирфон», 2002. – С. 52.

[6] Эмомалї Рањмон. Чењрањои мондагор.  – Душанбе: «ЭР – граф». 2016. С.4.

[7] Воњидов А. Президенти Љумњурии Тољикистон Эмомалї Рањмон ва Конститутсияи Љумњурии Тољикистон// Вањдат ва раванди гуфтугўи тамаддунњо. Душанбе: «Адиб». 2015. С. 191-193.

[8] Мањмудзода М.А. Наќши маќомоти назорати конститутсионї дар таъмини волоияти Конститутсия // Сиёсати њуќуќї ва давлати демократї (маљмўи маќолаю маърўзањо). – Душанбе: «ЭР-граф», 2017. С. 166.

[9] Њамин љо. С.164.

[10] Ахбори Маљлиси Олии Љумњурии Тољикистон, соли 2014, №7; соли 2015, №3, мод.197; №7-9, мод.697; соли 2017, №5, ќ1. мод.266.

[11] Маљмўаи Ќарорњои Суди конститутсионии Љумњурии Тољикистон 1996 – 2011. Душанбе: «Эр-граф». 2012. С.206-210.

[12] Њамин љо. С.176-181.

[13] Маљмўаи Ќарорњои Суди конститутсионии Љумњурии Тољикистон 1996 – 2011. Душанбе: «Эр-граф». 2012. С.206-210.

[14] Бондарь Н.С. Конституционная безопасность личности, общества, государства: постановка проблемы в свете конституционного правосудия // Правовая реформа, судебная реформа и конституционная экономика: Сборник статей. М., 2004.С.42-43.

[15] Зорькин В. Д. Россия и ее Конституция // Журнал российского права. 2003. №11.С.3-10 

[16] Авакьян С.А. Конституционное право России. Том 1. Второе издание: Учебный курс. М., 2007. С. 138 – 144.

[17] Шульженко Ю.Л. Самоохрана Конституции Российской Федерации. М., 1997. С. 5

[18] Пряхина, Т. М. Конституционная доктрина Российской Федерации :Научное издание – М.: Юнити-Дана. Закон и право, 2006. С.323; Гончаров И.В. Законодательное обеспечение конституционной безопасности Российской Федерации // Конституционное и муниципальное право. 2003. № 4. 

[19] Шуберт Т.Э Конституционная безопасность России // Журнал российского права. 1998. № 4/5.С.57. 

[20] Ниг.:Димитрова С.А. Обеспечение конституционной безопасности федеративного госу­дарства в условиях современного развития Российской Федерации (конституционно-пра­вовой аспект): диссертация … кандидата юридических наук: 12.00.02 – Москва, 2008. 

[21] Ниг. Паёми Президенти Љумњурии Тољикистон, Пешвои миллат, муњтарам Эмомалї Рањмон ба Маљ­лиси Олии Љумњурии Тољикистон, 22 декабри соли 2012. http://www.president.tj/node/13739. Санаи мурољиат 28 августи соли 2017

[22] Дар њамон љо.

[23] Ниг.: Эъломияи Истиќлолияти Љумњурии Тољикистон (бо назардошти таѓйиру иловањо мутобиќи ќарори Шўрои Олии ЉТ аз 9.09.1991№391). / Тањаввулоти конститутсионии Тољикистони соњибистиќлол. – Вазорати адлияи Љумњурии Тољикистон. Душанбе. «Ќонуният», 2019. С. 160.

[24] Ахбори Маљлиси Олии Љумњурии Тољикистон, соли 2001, №7, мод.490; соли 2003, №12, мод. 685; соли 2004, №5, мод.347; соли 2006, №3, мод.143; соли 2007, №7, мод. 651; соли 2013,№3,мод.176; №7, мод.496, мод.501).

[25] Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Низомномаи тартиби додани дараҷаҳои тахассусӣ ба судяҳои судҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 15 октябри соли 2008, №551.

[26] Садои мардум.  6 ноябри соли 2004.

[27] Алиев З.М., Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон: ташаккул ва фаъолият.  – Душанбе: «Ҳумо», 2005. С.4.

[28] Таҳаввулоти конститутсионии Тоҷикистони соҳибистиқлол. – Вазорати адлияи Ҷумҳурии Тоҷикистон. – Душанбе, КВДН «Қонуният»-и Вазорати адлияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, 2019, – С.37.

[29] Диноршоев А.М. Конституционные основы разделения властей в Республики Таджикистан. Душанбе, 2007, – С. 104.

[30] Ализода З. Становление института парламента в Республике Таджикистан: проблемы и теории практики. Душанбе, 2011.-С. 187-188.

[31]Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 3 январи соли 2011, №976 «Дар бораи Барномаи ислоҳоти судӣ-ҳуқуқӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2011-2013».

[32]Ахбори Маљлиси Олии Љумњурии Тољикистон, соли 2014, №7ќ-1, мод.379; соли 2015, №3, мод.197; №7-9, мод.697; соли 2017,№5, ќ1, мод.266.

[33] Ахбори Маљлиси Олии Љумњурии Тољикистон, соли 2014, №7ќ.1, мод.380; соли 2015, №7-9, мод.698, соли 2016, №7, мод.603; соли 2018 №2, мод.62.

[34]Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Консепсияи пешгӯии инкишофи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 19 феврали соли 2011, №1021.

[35]Рањимзода М.З. Таљассуми сиёсати њуќуќии Љумњурии Тољикистон дар Конститутсияи он // Ќонунгузорї, 2014, №3(15),  – С.7.

[36]Ҳуқуқи гражданӣ. Қисми 1. Зери таҳрири Усмонов О. У. Душанбе, 2001.- С.31.

[37] Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ» аз 30 майи соли 2017, №1414 (Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон. соли 2017, №5, ќ1, мод. 271; соли 2019, №7, мод.465).

[38] Ниг.: Ализода З., «Мухолифати санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ ва таъсири онҳо ба татбиқи қонунгузорӣ» / Забон ва сифати қонун . Душанбе, 2010. – С.22.

[39]Ализода З., «Мухолифати санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ ва таъсири онҳо ба татбиқи қонунгузорӣ» / Забон ва сифати қонун . Душанбе, 2010. – С.26.

[40] Раҳимов М.З. Қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон дар замони истиқлолият: инкишоф ва проблемаҳо. // Инкишофи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон дар даврони истиқлолият, Маводҳои конференсияи илмӣ-амалӣ бахшида ба 20-умин солгарди Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон, 26-29 августи соли 2011 – Душанбе: «Эр-граф», 2011, С.21-28.

[41] Ойев Х., Контроли давлатӣ – усули роҳбарӣ ва ташкилии мақомоти ҳокимияти давлатӣ ва назорат // «Қонунгузорӣ», 2014, №4(16), С.23-24.

[42] Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Консепсияи низоми таъсири танзимкунӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 18 ноябри соли 2015, №673.

[43]22. Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Стратегияи миллии рушди Ҷумҳурии Тоҷикитон барои давраи то соли 2030» аз 1 декабри соли 2016, №636.

[44] Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Консепсияи сиёсати ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2018-2028» аз 6 феврали соли 2018, №1005. – Душанбе, 2018. – С. 1-2.

[45] Қонуни конститутсионии Љумњурии Тољикистон «Дар бораи Ҳукумати Љумњурии Тољикистон» аз 28 апрели соли 2001, №188 (Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон,  соли 2001, № 4, мод. 215; соли соли 2017, №7-9, мод. 565).

[46] Қонуни конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 26 июли соли 2014, №1083 (Ахбори Маљлиси Олии Љумњурии Тољикистон, соли 2014, №7ќ-1, мод.379; соли 2015, №3, мод.197; №7-9, мод.697; соли 2017,№5, ќ1, мод.266).

[47] Сотиволдиев Р. Ш. Назарияи давлат ва ҳуқуқ (китоби дарсӣ барои муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ). – Душанбе: “Империал-Групп”, 2014. – С. 617.

[48] Ҳуқуқи граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон. Китоби дарсӣ. Қисми якум/ муҳаррирони масъул: доктори илмҳои ҳуқуқ, профессор, мудири кафедраи ҳуқуқи гражаднии факултаи ҳуқуқшиносии ДМТ Ғаюров Ш.К. ва н.и.ҳ., дотсент Сулаймонов Ф.С. –Душанбе, “Эр-граф”. 2013. –С. 313.

[49] Ҳуқуқи граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон. Китоби дарсӣ. Қисми якум/ муҳаррирони масъул: доктори илмҳои ҳуқуқ, профессор, мудири кафедраи ҳуқуқи гражаднии факултаи ҳуқуқшиносии ДМТ Ғаюров Ш.К. ва н.и.ҳ., дотсент Сулаймонов Ф.С. –Душанбе, “Эр-граф”. 2013. –С. 314.

[50] Қурбонов Қ.Ш., Ғаффорзода И.Ғ. Ҳуқуқи гражданӣ. Қисми 1 (китоби дарсӣ). – Душанбе “Донишварон”, 2017. – С. 299; Брагинский М. И., Витрянский В.В. Договорное право. Общие положения. М., Статут, 1998. – 492-493 с.

[51] Қурбонов Қ.Ш., Ғаффорзода И.Ғ. Ҳуқуқи гражданӣ. Қисми 1 (китоби дарсӣ). – Душанбе “Донишварон”, 2017. – С. 300-305; Ҳуқуқи граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон. Китоби дарсӣ. Қисми якум/ муҳаррирони масъул: доктори илмҳои ҳуқуқ, профессор, мудири кафедраи ҳуқуқи гражаднии факултаи ҳуқуқшиносии ДМТ Ғаюров Ш.К. ва н.и.ҳ., дотсент Сулаймонов Ф.С. –Душанбе, “Эр-граф”. 2013. –С. 314-316; Соҳибов М.М., Саидов Ҳ.М., Хоҷамуродов Д.Г., Бобохонов Ҳ.З. Ҳуқуқи шартномавӣ / Зери таҳрири профессор Ғаюров Ш.К. – Душанбе: “Андалеб Р”, 2015. – С. 134-138; [51]  Ҷ.С. Муртазоқулов, И.Ш. Мирзоев. Ҳуқуқи гражданӣ. Қисми умумӣ. Дастури таълимӣ дар нақшаҳо. – Душанбе, 2010. – 81. 

[52] Ҳуқуқи граждании Ҷумҳурии Тоҷикистон. Китоби дарсӣ. Қисми якум/ муҳаррирони масъул: доктори илмҳои ҳуқуқ, профессор, мудири кафедраи ҳуқуқи гражаднии факултаи ҳуқуқшиносии ДМТ Ғаюров Ш.К. ва н.и.ҳ., дотсент Сулаймонов Ф.С. –Душанбе, “Эр-граф”. 2013. –С. 316

[53] Ойгензихт В.А. Имущественная ответственность в хозяйственных договорах. Учебное пособие. Министерство высшего и среднего соыиального образования Таджикский ССР; Таджикский государственный университет им. В.И. Ленина. Юридический факультет;  – Душанбе; 1980. – С. 6. (112)

[54] Малеин Н.С. Правонарушение: понятие, причины, ответственность. – М., 1985. – С. 134-136; Васькин В.В., Овчиников Н.И., Рогович Л.Н. Гражданско-прововая ответственность. – Владивосток, 1988. – С. 8-12. Сангинов Д.Ш. Гражданско-прововая ответственность сторон в договоре возмездного оказания социально-культурных услуг // Вестник ТНУ. Серия гуманитарных наук. – Душанбе: Сино, 2014. – №3/1 (128). – С.151. (151-156)

[55] Рахимов М.З. Конечный резултать предпринимательства: теория и правовое регулирование. – Душанбе, 2007. – С. 228.

[56] Ҷ.С.Муртазоқулов, И.Ш. Мирзоев. Ҳуқуқи гражданӣ. Қисми умумӣ. Дастури таълимӣ дар нақшаҳо. – Душанбе, 2010. – 82.

[57] Пугинский Б.И. Гражданско-правовые средства в хозяйственной деятельности. – М.: Юридическая литература, 1984. – С.137. Пугинский, Б.И. Гражданско-правовые средства в хозяйственной деятельности [Текст]  / Б.И. Пугинский. – М.: Юрид. лит., 1984. – 224 с.

[58] Брагинский М.И., Витрянский В.В. Договорное право. Книга первая:  Асари ишорашуда. – С.639.

[59] Гражданское право России. Общая часть: Курс лекций / Отв. ред. О.Н. Садиков. – М.: Юристъ, 2001. – С.671.

[60] Бойгонии Суди иқтисодии вилояти Хатлон