Ахбори Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон (№ 1) 2014

Нашрияи мазкур дар ҳамкорӣ бо Барномаи «Мусоидат
ба давлатдории ҳуқуқӣ дар кишварҳои Осиёи Марказӣ»-и
GIZ (Ҷамъияти олмонии ҳамкории байналмилаллӣ)
нашр шудааст.

Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ)
GmbH (Ҷамъияти олмонии ҳамкории байналмилаллӣ)
барномаи мазкурро бо супориши Вазорати федералии
ҳамкорӣ ва рушди Олмон (BMZ) иҷро менамояд.

Хулосаҳо, ақидаҳо ва интерпретатсияҳои дар нашрияи
мазкур зикргардида мавқеи муаллифон буда, бе ягон шарт
мавқеи GIZ ё BMZ-ро инъикос наменамоянд.

Барои паҳн намудани ройгон пешбинӣ шудааст.

АХБОРИ

СУДИ КОНСТИТУТСИОНИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН

(№ 1) 2014

Конститутсияи Тоҷикистон эътибори олии ҳуқуқӣ

дорад ва меъёрҳои он мустақиман амал мекунанд.

(моддаи 10 Конститутсияи (Сарқонуни)
Ҷумҳурии Тоҷикистон)

АХБОРИ

СУДИ КОНСТИТУТСИОНИИ

ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН

Маҷаллаи илмию иттилоотӣ

Сармуҳаррир:

Маҳмудзода М. А. Раиси Суди конститутсионии

Ҷумҳурии Тоҷикистон, академики Академияи илмҳои

Ҷумҳурии Тоҷикистон, доктори илмҳои ҳуқуқ, профессор

Ҳайати таҳририя:

Каримов К.М. Судя-котиби Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон, номзади илмҳои сиёсӣ

Абдуллоев А.А. Судяи Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷи­кистон, Ҳуқуқшиноси шоистаи Ҷумҳурии Тоҷи­кистон

Сотиволдиев Р. Ш. Раиси Шўрои илмӣ – машваратии назди Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон, мудири кафедраи назария ва таърихи давлат ва ҳуқуқи ДМТ, доктори илмҳои ҳуқуқ, профессор

Искандаров З.Ҳ. Узви Шўрои илмӣ – машваратии назди Суди конс­титутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон, профессори кафедраи ҳуқуқи судӣ ва назорати прокурории ДМТ

© Нашрияи Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон, 2014.

ПАЁМИ ПРЕЗИДЕНТИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН

МУҲТАРАМ ЭМОМАЛЇ РАҲМОН БА МАҶЛИСИ ОЛИИ

ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН,

шаҳри Душанбе, 23 апрели соли 2014

Муҳтарам аъзои Маҷлиси миллӣ ва

вакилони Маҷлиси намояндагон!

Ҳамватанони азиз!

Паёми навбатии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба мақоми олии намояндагӣ ва қонунгузори кишвар дар давраи омодагӣ ба таҷлили бистумин солгарди қабули аввалин Конститутсияи Тоҷикистони соҳибихтиёр пешниҳод мегардад.

Конститутсия ҳамчун бахтномаи миллат ва санади бунёдии сиёсӣ роҳи минбаъдаи пешрафту тараққиёти давлати озоду демократии моро муайян менамояд.

Сарқонуни кишвар Тоҷикистони моро ба ҷомеаи ҷаҳонӣ ҳамчун давлати мустақили дорои низоми мукаммали сиёсиву ҳуқуқӣ муаррифӣ намуд, ки дар он инсон ва ҳуқуқу озодиҳои ў арзиши олӣ буда, барои шароити зиндагии арзанда ба ҳар шахс заминаҳои устувори иҷтимоиву иқтисодӣ гузошта шудаанд.

Конститутсия барои аз байн бурдани хатаре, ки ба истиқлолияти давлатӣ таҳдид мекард, шароити зарурии ҳуқуқӣ муҳайё карда, барои аз нобудӣ наҷот додани давлати тозаистиқлоли тоҷикон ва аз парокандагӣ раҳоӣ бахшидани миллати тоҷик асос гузошт, ҷиҳати расидан ба ваҳдати миллӣ таҳкурсии устувор гардид ва дар он марҳалаи ҳассоси таърихӣ барои гузоштани асосҳои аркони давлатдории тоҷикон нақши тақдирсозу ҳалкунанда бозид.

Ба ибораи дигар, Қонуни асосӣ бо иродаи мардуми кишвар сохти давлатдории навини тоҷиконро ҳамчун давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ муайян намуд.

Конститутсия нишонаи нахустин ва муҳимтарини соҳибистиқлолии давлат буда, аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ, созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ ва давлатҳои дигар эътироф гардидани соҳибихтиёрии он аз ҳамин ҳуҷҷати тақдирсоз сарчашма мегирад.

Конститутсияи мо дар худ муҳимтарин принсипҳои демократии аз ҷониби ҷомеаи башарӣ эътирофшударо таҷассум намуда, баробарии ҳамаро дар назди қонун эълон дошт.

Маҳз бо риояи қатъии меъёрҳои конститутсионӣ мо имрўз барои расидан ба ҳадафҳои пешгирифтаи ҷомеаи кишварамон дар самти эъмори давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ қадамҳои устувор мегузорем.

Дар баробари ин, мо хуб дарк мекунем, ки бо дарназардошти таҳаввулоти ҷаҳони имрўза ва мушаххасоти геополитикии он, инчунин манфиатҳои ҳаётан муҳимми миллӣ рў ба рўи мушкилот ва вазифаҳои бузургтаре қарор дорем, ки ҳалли онҳо аз ҳар яки мо диди амиқи стратегӣ, иродаи матин, зиракии сиёсӣ ва амали ниҳоят санҷидаву масъулонаро талаб менамояд.

Зеро таърихи начандон тўлонии давлатдориамон собит менамояд, ки ҳифзи истиқлолияти давлатӣ ва дастовардҳои он, ҳимояи амният ва манфиатҳои милливу давлатӣ, устувор гардонидани ваҳдати миллӣ ва нигоҳ доштани суботу оромии ҷомеа, инчунин таъмин намудани рушди иқтисоди кишвар ва беҳтар гардидани сатҳу сифати зиндагии аҳолӣ дар шароити торафт вусъат пайдо кардани бархўрди қудратҳои ҷаҳонӣ вазифаи аввалиндараҷаи ҳамаи рукнҳои ҳокимияти давлатӣ ва ҳар як шаҳрванди ватандўсту ватанпарвар мебошад.

Мо азм дорем, ки масъалаҳои таъмини рушди устувори иқтисодӣ, пешрафти бахшҳои воқеии иқтисодиёт, тавсеаи имкониятҳои содиротии мамлакат, беҳтар кардани фазои сармоягузорӣ ва дастгирии соҳибкорӣ, самаранокии бозори меҳнат, ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ, такмили низоми идораи давлатӣ ва тақвияти нерўи инсониро ҳал намоем.

Ҳукумати кишвар вазифадор аст, ки сарфи назар аз идомаёбии таъсири тўлонии омилҳои буҳронӣ ва дигар мушкилоти мавҷуда рушди устувори иқтисодиро дар доираи санадҳои стратегии қабулшуда таъмин намояд.

Ба Ҳукумати Тоҷикистон ва Дастгоҳи иҷроияи Президент супориш дода мешавад, ки татбиқи чораҳои пешбинигардидаи ташкиливу сохториро доир ба назорати қатъии иҷрои барномаҳои қабулшуда таъмин намоянд.

Инчунин ҳангоми амалӣ намуданибарномаҳо ба масъалаҳои истифодаи самараноки захираҳои мавҷуда, роҳҳои ҷалби сармоя ба иқтисодиёт, инкишофи нерўи инсонӣ ва дигар омилҳо диққати ҷиддӣ дода шавад.

Ҳамватанони азиз!

Вакилони муҳтарам!

Пешрафти босуботи иқтисоди кишвар дар асоси санадҳои барномавӣ, пеш аз ҳама, Стратегияи миллии рушд барои давраи то соли 2015, Стратегияи баланд бардоштани сатҳи некўаҳволии мардуми Тоҷикистон барои солҳои 2013 – 2015 ва дигар барномаҳои соҳавию минтақавӣ таъмин гардида, иҷрои саривақтӣ ва самараноки онҳо таҳти назорати доимӣ қарор дорад.

Бори дигар таъкид месозам, ки ҷавҳари ҳуҷҷатҳои барномавии зикршуда таъмини некўаҳволии мардуми кишвар мебошад.

Барои расидан ба ин ҳадафи стратегӣ роҳбарони вазорату идораҳо, вилоятҳо ва шаҳру ноҳияҳо ва ҳамаи хизматчиёни давлатӣ вазифадоранд, ки ба иҷрои босифат ва саривақтии вазифаҳои муайянгардида бо масъулияти баланд муносибат намоянд.

Дар 7 соли сипаришуда маҷмўи маҳсулоти дохилӣ якуним баробар ва даромади пулии аҳолӣ 1,7 баробар афзудааст, вале дар шароити рушди босуръати иқтисодиёти ҷаҳонӣ ва зарурати таъмин намудани рушди минбаъдаи иқтисодиёти кишвар нишондиҳандаҳои зикршуда моро қонеъ карда наметавонанд.

Аз ин рў, мо бояд ба ташкили заминаҳои инкишофи босуботу дарозмуддат таваҷҷуҳи доимӣ зоҳир намоем.

Аз ҷумла бо дарназардошти он, ки то вақти ба охир расидани муҳлати татбиқи Стратегияи миллии рушд камтар аз ду сол боқӣ мондааст, зарур аст, ки дар баробари таҳлили натиҷаҳои бадастомадаманбаъҳои таъмини пешрафти минбаъдаи иқтисодиёти кишварро муайян карда, таҳияи Стратегияи миллии рушдро барои давраи то соли 2030 оғоз намоем.

Амалисозии ҳадафҳои стратегии мамлакат имкон медиҳад, ки ҳаҷми иқтисоди кишвар то соли 2020, яъне дар ҳафт соли оянда, то ду баробар афзоиш ёфта, маҷмўи маҳсулоти дохилӣ ба ҳар нафари аҳолӣ на камтар аз якуним баробар зиёд карда шавад.

Тадриҷан беҳтар гардонидани сифати зиндагии мардум ва дар ин давра то 20 фоиз коҳиш додани сатҳи камбизоатӣ аз ҷумлаи ҳадафҳои асосии сиёсати иқтисодии мо мебошад.

Дар ин раванд бунёди инфрасохтори муосир ва устувори ҳифзи ичтимоии аҳолӣ ҳамчун вазифаи асосии Ҳукумат боқӣ мемонад.

Дар 7 соли гузашта тамоюли иҷтимоии буҷети давлатӣ ҳифз гардида, ҳаҷми хароҷот барои соҳаҳои илму маориф, тандурустӣ ва дигар соҳаҳои иҷтимоӣ ҳар сол ба ҳисоби миёна ба андозаи 35 фоиз афзоиш ёфт ва 23 миллиард сомониро ташкил кард.

Дар 7 соли оянда бо ин мақсад, яъне ҷиҳати ҳалли масъалаҳои иҷтимоӣ, аз ҳисоби ҳамаи сарчашмаҳои маблағгузорӣ беш аз 70 миллиард сомонӣ равона карда мешавад.

Бояд гуфт, ки расидан ба ин ҳадафҳо бе таъмин намудани рушди минбаъдаи бахши воқеии иқтисод ва рақобатпазирии он, инчунин дар асоси имконияту захираҳои табиии кишвар такмил додани сохтори иқтисоди миллӣ ғайриимкон аст.

Ҳоло Ҳукумати Тоҷикистон барои ҳалли пурраи масъалаҳои таъмини истиқлолияти энергетикӣ, аз бунбасти коммуникатсионӣ баровардани мамлакат ва ҳифзи амнияти озуқавории кишвар аз тамоми имкониятҳои мавҷуда истифода бурда, дар ин ҷода ҳамаи тадбирҳои заруриро амалӣ карда истодааст.

Дар 7 соли оянда, яъне то соли 2020, ҷиҳати расидан ба ин ҳадафҳои стратегиамон аз ҳисоби буҷет ва ҷалби сармоя сафарбарсозии беш аз 35 миллиард сомонӣ пешбинӣ шудааст.

Ҳамзамон бо ин, барои такмил додани сохтори ташкиливу соҳавии иқтисоди кишвар ва тақвияти минбаъдаи он тадбирҳои зарурӣ амалӣ карда мешаванд.

Татбиқи самараноки ислоҳоти иқтисодӣ дар давоми солҳои сипаришуда ба зиёд шудани ҳаҷми истеҳсоли маҳсулоти саноативу кишоварзӣ, афзоиши ҳаҷми сармоягузориву хизматрасонӣ, инчунин зиёд шудани даромади пулӣ, талаботи истеъмолии аҳолӣ ва, дар маҷмўъ, ба таъмин гардидани рушди устувори иқтисоди миллӣ мусоидат намуд.

Бо вуҷуди тамоюлҳои манфӣ дар иқтисоди ҷаҳонӣ ва таъсири онҳо ба иқтисодиёти кишвар, соли 2013 афзоиши маҷмўи маҳсулоти дохилӣ дар сатҳи 7,4 фоиз нигоҳ дошта шуда, даромади пулии аҳолӣ 16,5 фоиз ва маоши моҳонаи як корманд 20 фоиз афзуд.

Дар натиҷаи мунтазам зиёд шудани даромади пулии аҳолӣ имрўз сохтори хароҷоти хонаводагӣ хеле беҳтар гардидааст.

Масалан, соли 2001-ум 84 фоизи хароҷоти хонаводагӣ ба хариди маҳсулоти озуқа ва 16 фоиз барои молҳои ғайриозуқа ва хизматрасониҳо рост меомад.

Ҳоло ин нишондиҳандаҳо қариб баробар шудаанд, яъне имконияти мардум барои хариди молҳои маишӣ, пардохти хизматрасониву истироҳат ё пасандози қисми даромадҳояшон бештар шудааст.

Аз тарафи аҳолӣ дар 10 соли охир фақат барои харидории мошинҳои сабукрав, яхдону телевизор ва мебелу кондитсионерҳо беш аз 15 миллиард сомонӣ хароҷот шудааст.

Аз ҷумла соли 2013 хароҷоти аҳолӣ танҳо барои хариди мошинҳои сабукрав 1,4 миллиард сомонӣ ва барои пардохти хизматрасониҳои операторони мобилӣ беш аз 1,7 миллиард сомониро ташкил додааст.

Ин танҳо арзиши суҳбат бо телефонҳои мобилӣ мебошад. Харидории худи телефонҳо, ки имрўз беш аз 10 миллион ададро ташкил медиҳад, ба садҳо миллион сомонӣ мерасад.

Пасандозҳои бонкии аҳолӣ дар панҷ соли охир беш аз 3,2 баробар зиёд гардида, соли 2013 қариб ба 4 миллиард сомонӣ баробар шудааст.

Муваффақ гардидан ба суботи макроиқтисодӣ имконият фароҳам овард, ки соли 2013 сатҳи камбизоатӣ аз 38,3 фоиз то 35,6 фоиз коҳиш ёбад.

Пешбинӣ шудааст, ки то соли 2015 ин нишондиҳанда 30 фоизро ташкил хоҳад кард.

Миқдори умумии ҷойҳои нави кории муҳайёшуда ва барқароргардида дар панҷ соли охир зиёда аз 870 ҳазор, аз ҷумла танҳо соли 2013 беш аз 185 ҳазорро ташкил кард, ки ин барои беҳтар гардидани вазъи бозори меҳнат ва сатҳи зиндагии мардум мусоидат намуд.

Соли ҷорӣ дар ҳамаи соҳаҳои иқтисоди миллӣ боз 250 ҳазор ҷойҳои нави корӣ таъсис дода мешаванд.

Аз ҷумла бо ин мақсад дар соҳаи саноат сохта, ба истифода додани 150 корхонаи нави истеҳсолӣ пешбинӣ шудааст.

Бояд гуфт, ки дар кишвари мо барои таъсиси корхонаҳои саноатии истихроҷи маъдан ва то маҳсулоти ниҳоӣ коркард намудани он захираву имкониятҳои зиёд мавҷуданд.

Зарур аст, ки ин имкониятҳо ҳарчи пурра ва самаранок истифода шаванд.

Вобаста ба ин, таҳия ва татбиқ намудани Барномаи омўзиш ва арзёбии захираи металлҳои нодир барои солҳои 2015-2025 низ ба рушди соҳа ва истифодаи самараноки сарватҳои табиии кишварамон мусоидат мекунад.

Солҳои охир таваҷҷуҳ ба азхудкунии захираҳои табиии кишварамон зиёд гардида истодааст.

Бо ҷалби сармоягузорони хориҷӣ ҳоло дар ин соҳа якчанд лоиҳаи азими сармоягузорӣ амалӣ шуда истодааст, ки дар доираи онҳо ҳазорҳо ҷойҳои нави корӣ таъсис ёфта, даромади буҷети давлатӣ ва имкониятҳои содиротии кишвар афзун мегарданд.

Бо дарназардошти ин, ба рушди саноати металлургияи ранга ҳамчун соҳаи ояндадор диққати махсус дода мешавад.

Таҷрибаи ҷаҳонӣ нишон медиҳад, ки давлат метавонад дар самти истифодаи қаъри замин тавассути таъсис додани ширкатҳои миллии давлатӣ ё муштарак фаъолона иштирок намуда, даромади бештар гирад.

Дар ин ҷода таҷрибаи давлатҳои ҷаҳон доир ба мустақиман ба бозори молиявӣ баровардани ширкатҳои миллӣ, ки иҷозатномаи азхудкунии захираҳои табииро доранд, қобили таваҷҷуҳ мебошад.

Аз ин лиҳоз, ба вазоратҳои саноат ва технологияҳои нав, молия, адлия, рушди иқтисод ва савдо, инчунин Кумитаи давлатии сармоягузорӣ ва идораи амволи давлатӣ зарур аст, ки дар хусуси ба бозори молиявии байналмилалӣ баровардани ширкатҳои миллӣ пешниҳоди асоснок манзур намоянд.

Ҳукумати мамлакат ҷиҳати фароҳам овардани шароити мусоид барои пешбурди фаъолияти соҳибкорӣ пайваста чораҷўӣ карда истодааст.

Дар натиҷаи ба роҳ мондани тартиби соддакардашудаи бақайдгирии давлатии субъектҳои хоҷагидорӣ имрўз оғоз намудани фаъолияти соҳибкорӣ хеле осон гардидааст.

Дар баробари ин, таъкид месозам, ки бо дарназардошти ҳимояи манфиатҳои иқтисодии мамлакат ва пурра ба андозбандӣ фаро гирифтани корхонаҳои муштарак зарурати такмили санадҳои амалкунандаи меъёрии ҳуқуқӣ доир ба истихроҷи канданиҳои фоиданок ба миён омадааст.

Аз ин рў, ба Ҳукумат супориш дода мешавад, ки ҷиҳати ворид намудани тағйироти дахлдор ба қонунгузории мамлакат чораҷўӣ намояд.

Дар шароити рақобати шадиди бозорӣ моро зарур аст, ки тавассути ташаккул додани саноати миллии рақобатпазиру самаранок, навсозии техникиву технологии корхонаҳои саноатӣ, фароҳам овардани шароити мусоид барои соҳибкории истеҳсолӣ коркарди ҳарчи пурраи ашёи хоми ватаниро мунтазам таъмин кунем.

Бинобар ин, Вазорати саноат ва технологияҳои нав вазифадор карда мешавад, ки якҷо бо дигар вазорату идораҳо ҳарчи зудтар ҳуҷҷати барномавии пешбурди сиёсати ягонаи соҳаи саноатро омода карда, самтҳои асосии рушди соҳаро муайян ва барои татбиқи он чораҳои амалӣ андешад.

Дар доираи ин ҳуҷҷати барномавӣ мо бояд барои рушди зерсоҳаҳои алоҳидаи саноат, аз ҷумла саноати сабук ва хўрокворӣ, ихтихроҷи маъдан ва ангишт, мошинсозӣ ва монанди инҳо шароити заруриро фароҳам созем.

Масалан, ҳамасола барои хариди масолеҳи сохтмон, аз ҷумла семент, аз хориҷи мамлакат то 5 миллиард сомонӣ харҷ карда мешавад, дар ҳоле ки барои ба роҳ мондани истеҳсоли семент, дигар навъҳои масолеҳи сохтмон ва пурра қонеъ намудани талаботи дохилии кишвар ашёи хом, қувваи корӣ, умуман, ҳамаи шароити зарурӣ мавҷуд аст.

Ҳоло мо бунёди чандин корхонаҳои истеҳсоли сементро бо иқтидори умумии зиёда аз 6 миллион тонна дар як сол дар шаҳру ноҳияҳои гуногуни кишвар ба нақша гирифтаем ва бовар дорем, ки бо ҳамин роҳ на танҳо талаботи дохилӣ қонеъ гардонида мешавад, балки имкони содироти он низ ба вуҷуд меояд.

Рушди ин соҳа имкон медиҳад, ки сохтмон вусъат пайдо карда, боз ҳазорҳо ҷойи нави корӣ муҳайё шавад ва, муҳимтар аз ҳама, хароҷоти сохтмон, аз ҷумла нархи манзилҳои истиқоматӣ, арзон гардад.

Ташкили корхонаҳои нави истеҳсоли семент ва дигар масолеҳи сохтмон, марказҳои барқу гармидиҳӣ ва рўз то рўз зиёд шудани корхонаҳое, ки ангиштро ҳамчун сўзишворӣ истифода мебаранд, зарурати дучанд зиёд кардани истеҳсоли ангиштро ба миён меорад.

Дар замони истиқлолият дар мамлакат садҳо корхонаҳои истеҳсоли хишт, рег ва сангу шағал таъсис дода шудаанд.

Аз ин рў, ба Ҳукумати мамлакат супориш дода мешавад, ки ҷиҳати афзоиши истеҳсоли масолеҳи сохтмон ва ангишт ва дар солҳои наздик пурра қонеъ кардани талаботи дохилӣ, инчунин ба роҳ мондани содироти онҳо чораҳои зарурӣ андешад.

Ба роҳ мондани омўзиш ва истихроҷи маъдани оҳан, сохта ба истифода додани корхонаҳои коркарди он ва ташкили истеҳсоли маҳсулоти гуногуни оҳанӣ метавонад эҳтиёҷоти ҳамаи соҳаҳои иқтисод, аз ҷумла соҳаи сохтмонро қонеъ гардонад.

Дар навбати худ, ин ба оғози рушди саноати металлургияи сиёҳ дар кишвар асос мегузорад.

Дўстони азиз!

Тоҷикистон яке аз кишварҳои дорои захираҳои бузурги гидроэнергетикии минтақа ва ҷаҳон ба ҳисоб меравад ва барои истифодаи самараноки захираҳои мавҷуда зарур аст, ки таҷдиду барқарорсозӣ ва сохтмони иншооти соҳаи энергетика босуръат идома дода шавад.

Зеро пешрафти ояндаи Тоҷикистон аз рушди гидроэнергетика вобастагии мустақим дорад.

Дар баробари ин, кишвари мо ҷонибдори самимии иқдому ташаббусҳои ташкилоту созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ, аз ҷумла Созмони Милали Муттаҳид ва дигар давлатҳои пешрафта доир ба рушди манбаъҳои барқароршаванда ва аз лиҳози экологӣ тозаи нерў ҳамчун зербинои “иқтисоди сабз” мебошад.

Ҷиҳати таъмини минбаъдаи кишвар бо қувваи барқу гармӣ тавассути барқарор намудани нерўгоҳҳои мавҷуда ва ба кор андохтани иқтидорҳои нав, аз ҷумла бунёди хатҳои интиқоли барқ, истифодаи сарфакоронаи нерўи барқ, паст кардани талафоти он, истифодаи технологияи каммасрафи барқӣ ва аз ҷониби дигар, ба идораи оқилонаи захираҳои обӣ дар минтақа диққати афзалиятнок дода мешавад.

Рушди ояндаи иқтисоди кишварамон аз бунёди иқтидорҳои нави истеҳсоли қувваи барқ вобастагии калон дорад.

Шумо аз кўшишҳои Ҳукумати мамлакат ва дурнамову нақшаҳоямон дар ин самт бохабар ҳастед.

Бо вуҷуди душвориҳои чандинсола ва сарфи маблағу вақти иловагӣ мо барои ташхиси мустақили байналмилалии лоиҳаи сохтмони нерўгоҳи барқи обии Роғун ва арзёбии таъсири экологиву иҷтимоии он ҳанўз моҳи декабри соли 2007 ба Бонки Умумиҷаҳонӣ муроҷиат кардем.

Ҳоло корҳои ташхису арзёбии лоиҳа идома доранд ва тибқи нақша тобистони соли ҷорӣ ба охир мерасанд.

Нерўгоҳи Роғун барои мо иншооти тақдирсоз мебошад ва мо корҳои барқарорсозии онро тибқи нақшаи бо Бонки Умумиҷаҳонӣ мувофиқашуда пеш бурда истодаем.

Бо мақсади рушди соҳаи энергетика то имрўз хеле корҳо ба анҷом расида, аз ҷумла бо истифода аз ангишти худӣ сохтмони Маркази барқу гармидиҳии Душанбе – 2 идома дорад, ки навбати аввали он имсол ба кор андохта шуд.

Соли ҷорӣ нерўгоҳи барқи обии “Сангтўда-2” бо иқтидори 220 мегаватт ва навбати дуюми Маркази барқу гармидиҳии Душанбе-2 бо иқтидори пурра, яъне 100 мегаватт, ба истифода дода мешавад.

Дар робита ба ин, ба Ҳукумати мамлакат супориш дода мешавад, ки барои таъмини пойтахт бо гармӣ ва барқ дар се соли оянда ҷиҳати то ба 400 мегаватт расонидани иқтидори Маркази барқу гармидиҳии Душанбе -2 чораҷўӣ намояд.

Дар доираи барномаи давлатии қабулшуда дар мамлакат то охири соли 2013-ум 310 нерўгоҳи барқи обии хурд бо иқтидори 29 ҳазор киловатт сохта шуда, сохтмони боз 10 нерўгоҳи хурд бо иқтидори 14 ҳазор киловатт идома дорад.

Дар баробари ин, бо истифода аз ҳамаи манбаъҳои маблағгузорӣ ва имконияту воситаҳои мавҷуда, аз ҷумла бо роҳи густаришу суръат бахшидани ҳамкориҳои созандаву судманди бахшҳои давлативу хусусӣ ҷиҳати рушди соҳа бояд тадбирҳои муассир андешида шаванд.

Барои таҷдиди низоми энергетикии мамлакат дар 10 соли охир беш аз 13 миллиард сомонӣ маблағ сарф шудааст ва дар ҳафт соли оянда бо мақсади ташкили фаъолияти устувори инфрасохтори энергетикӣ, рушди соҳа ва расидан ба истиқлолияти энергетикии мамлакат аз ҳисоби буҷети давлатӣ ва дигар сарчашмаҳои маблағгузорӣ беш аз 22 миллиард сомонӣ равона карда мешавад.

Ҳоло дар мамлакат 11 ширкати ватаниву хориҷӣ, аз ҷумла ширкатҳои бонуфузи сатҳи ҷаҳонӣ, ба монанди Газпром (Россия), Тотал (Франсия), CNPC (Чин) ба иктишофу истихроҷи нафту газ машғул буда, то имрўз ба маблағи қариб як миллиард сомонӣ маблағгузорӣ кардаанд, ки ин барои дар оянда таъмин намудани кишвар бо нафту гази худӣ замина мегузорад.

Сохтмон ва таҷдиду барқарорсозии нерўгоҳҳои барқи обии хурду бузург, аз ҷумла Роғун, Норак, Қайроққум, Сарбанд, Маркази барқу гармидиҳии Душанбе-2, хатҳои интиқоли барқи дохилӣ, инчунин бунёди хатти интиқоли барқи КАСА-1000 барои содироти нерўи барқи изофаи дар фасли тобистон истеҳсолшаванда имконият медиҳанд, ки мо ба истиқлолияти энергетикии кишвар муваффақ шуда, эҳтиёҷоти аҳолиро дар тамоми фаслҳои сол ба нерўи барқ таъмин намоем, ба рушди иқтисодиёти мамлакат такони ҷиддӣ бахшем, имкониятҳои содиротии кишварро афзун созем ва тавассути ҳамаи ин тадбирҳо ҳаллу фасли масъалаҳои имрўзаи иҷтимоӣ, аз ҷумла баланд бардоштани сатҳу сифати зиндагии аҳолии мамлакатро таъмин намоем.

Вакилони арҷманд!

Дигар омили муҳимтарине, ки ба рушди минбаъдаи иқтисодиву иҷтимоии кишвар такони ҷиддӣ мебахшад, татбиқи лоиҳаҳои бунёди инфрасохтори коммуникатсионии дорои аҳамияти дохиливу минтақавӣ мебошад.

Соли 2014 аз ҳисоби ҳамаи сарчашмаҳои маблағгузорӣ барои соҳаи нақлиёт ва коммуникатсия 1,1 миллиард сомонӣ ва дар 7 соли оянда зиёда аз 8 миллиард сомонӣ сарф карда мешавад.

Татбиқи чунин лоиҳаҳо, аз ҷумла сохтмони хатти роҳи оҳани Туркманистон – Афғонистон – Тоҷикистон, роҳҳои мошингарди байналмилалии Душанбе-Кўлоб-Хоруғ-Кулма, Душанбе – Турсунзода, Айнӣ – Панҷакент, Восеъ – Ховалинг ва хусусан роҳи оҳани Ваҳдат – Ёвон – Қўрғонтеппа барои беҳтар гардидани фазои сармоягузории кишвар, пайваст шудан ба шабакаҳои байналмилалии нақлиётӣ, инкишофи бозори дохилӣва афзоиши ҳаҷми хизматрасониҳои байналмилалӣ мусоидат хоҳад кард.

Илова бар ин, ташкил ва рушди марказҳои нақлиётиву логистикӣ ҳамчун қисми таркибии инфрасохтори нақлиётии минтақавӣ метавонад имкониятҳои транзитии кишварро беҳтар намуда, ба афзоиши ҳиссаи мамлакат дар хизматрасонии минтақавию байналмилалии нақлиётӣ мусоидат намояд, ки ин ҳам ҷойҳои нави корӣ ва ҳам манбаи даромади иловагии буҷет ва рушди иқтисодиёт мебошад.

Дигар самти муҳими тавсеаи имкониятҳои коммуникатсионии кишвар соҳаи хизматрасонии авиатсионӣ буда, зиёд намудан ва ҳозиразамон гардонидани парки ҳавопаймоҳои ширкатҳои миллӣ, таҷдиди фурудгоҳҳои байналмилалии мамлакат, таъмин кардани онҳо бо техникаву таҷҳизоти муосир ва то ба дараҷаи меъёру талаботи байналмилалӣ баланд бардоштани сифати хизматрасонӣ зарур мебошад.

Ҳамзамон бо ин, ҷалби ҳарчи бештари сармоя ва рушди бемайлони соҳибкориву бахши хусусӣ бояд ҳамчун самти афзалиятноки тараққиёти мамлакат густариш бахшида шавад.

Бахши хусусӣ ва соҳибкорӣ, дар навбати худ, барои ташаккули табақаи миёна заминаи мусоид фароҳам оварда, дар маҷмўъ тараққиёти босуботи иқтисоди кишварро таъмин менамояд.

Таҳлили сохтори соҳибкорӣ дар солҳои охир нишон медиҳад, ки ҳавасмандӣ ба фаъолияти соҳибкории истеҳсолӣ нисбат ба соҳаҳои савдо ва хизматрасонӣ камтар мебошад.

Ҳарчанд ки Ҳукумати мамлакат оид ба фароҳамсозии шароити мусоид барои рушди соҳибкории истеҳсолӣ маҷмўи тадбирҳоро амалӣ карда истодааст, вале суръати он ҳанўз ба талабот ҷавобгўй нест.

Дар доираи Кодекси нави андоз барои пешрафти соҳибкории хурду миёна беш аз 240 номгўй имтиёзу сабукиҳо пешбинӣ гардидаанд. Танҳо соли гузашта маблағи умумии имтиёзҳои пешниҳодшуда 3,6 миллиард сомониро ташкил дода, соли ҷорӣ он ба 4 миллиард сомонӣ мерасад, ки ин маблағҳо дар ихтиёри субъектҳои хоҷагидор, яъне соҳибкорон, боқӣ мемонанд ва ба пешрафти фаъолияти онҳо мусоидат мекунанд.

Имтиёзҳои андозӣ минбаъд низ боқӣ мемонанд. Аз 1-уми январи соли 2015 андоз аз фоида кам карда мешавад.

Андоз аз истифодабарандагони роҳҳои автомобилгард низ аз 1-уми январи соли 2015 кам ва аз 1-уми январи соли 2017 умуман бекор карда мешавад.

Илова бар ин, супориш медиҳам, ки дар 7 соли оянда ба фонди аз ҷониби Ҳукумати мамлакат таъсисдодашудаи дастгирии соҳибкорӣ аз ҳисоби буҷет то як миллиард сомонӣ равона карда шавад.

Таъкид месозам, ки низоми фаъолият ва назорати истифодаи маблағҳои фонд дуруст ба роҳ монда шавад. Маблағҳои фонд дар навбати аввал барои рушди соҳибкории истеҳсолӣ дар минтақаҳои дурдасти кўҳистон пешбинӣ шудаанд.

Дар баробари ин, бояд гуфт, ки дар масъалаи маъмурикунонии андоз ҳоло ҳам камбудиҳои ҷиддӣ ҷой доранд.

Аз ин рў, Ҳукуматро зарур аст, ки бо мақсади таъмин намудани рушди устувори иқтисоди мамлакат дар бобати ҳалли масъалаҳои вобаста ба пешрафти соҳибкории истеҳсолӣ ва баланд бардоштани иқтидори содиротии кишвар чораҳои мушаххас андешад.

Ин кор бояд ҳамчун самти афзалиятнок арзёбӣ гардида, тадбирҳои ҳавасмандсозии давлатӣ муайян ва бо дарназардошти мониторинги ин раванд ҳамасола татбиқ карда шаванд.

Вобаста ба ин, пешниҳод менамоям, ки солҳои 2014-2020 давраи дастгирии соҳибкории истеҳсолӣ ва рушди саноат дар самти коркарди ашёи хоми ватанӣ эълон карда шавад.

Бо дарназардошти тамоюлҳои рушди ҷаҳони муосир зарур аст, ки ислоҳотро доир ба тавсеаи соҳибкориву бахши хусусӣ идома дода, иҷрои хуҷҷатҳои қабулгардида таъмин карда шавад ва дар хусуси боз ҳам беҳтар намудани фазои сармоягузориву рушди бахши хусусӣ чораҳои зарурӣ андешида шаванд.

Бо мақсади беҳтар намудани фазои сармоягузорӣ, ҷалби сармоя ва дастгирии бахши хусусӣ, инчунин пурзўр намудани кафолату уҳдадориҳои сармоягузорон моро зарур аст, ки бо дарназардошти риояи стандартҳои байналмилалӣ оид ба такмили низоми қонунгузорӣ ва механизмҳои байналмилалии кафолати сармоя ва созишномаҳои сармоягузорӣ тадбирҳои заруриро роҳандозӣ кунем.

Дар ин раванд ҷиҳати ҷалби сармоя ва инкишофи соҳибкории истеҳсолӣ бояд ба татбиқи лоиҳаҳои сармоягузорӣ бо истифодаи технологияҳои муосир, истеҳсолоти ба содирот нигаронидашуда ва аз ҷиҳати экологӣ безарар афзалият дода шавад.

Яке аз роҳҳои муҳимми таъмин намудани рушди устувори иқтисоди кишвар истифода аз имкониятҳои минтақаҳои озоди иқтисодӣ мебошад.

Фаъолияти минтақаҳои озоди иқтисодӣ дар ду соли охир нишон дод, ки таваҷҷуҳи сармоягузорон ба онҳо пайваста зиёд мешавад.

Танҳо соли 2013 дар ин минтақаҳо ҳаҷми истеҳсоли маҳсулот ба 41 миллион сомонӣ расида, нисбат ба соли 2012-ум 2,4 баробар афзоиш ёфтааст ва миқдори ҷойҳои корӣ 80 фоиз зиёд шудааст.

Соли ҷорӣ дар минтақаҳои мазкур сохтмони корхонаҳои коркарди нафт, истеҳсоли масолеҳи сохтмон, аз ҷумла семент ва молу маҳсулоти дигар дар назар аст.

Бинобар ин, Ҳукуматро зарур аст, ки доир ба ҷалби сармоягузорон ба минтақаҳои озоди иқтисодӣ ва муҳайё намудани шароити мусоиди инфрасохторӣ ҳамаи чораҳои заруриро амалӣ намояд.

Дар бобати бо ҷойи кор таъмин кардани аҳолӣ ва афзун намудани даромади буҷети давлат бозори истеъмолӣ ва хизматрасониҳо низ саҳми назаррас доранд.

Имрўз ҳаҷми хизматрасониҳо қариб 50 фоизи маҷмўи маҳсулоти дохилии кишварро ташкил медиҳад.

Ин нишондиҳанда дар шаҳри Душанбе беш аз 75 фоизро ташкил медиҳад.

Вале таъкид бояд кард, ки дар таъмини бозори истеъмолӣ молу маҳсулоти воридотӣ, бахусус маҳсулоти озуқа ва баъзе намуди молҳои саноатӣ, ҳанўз ҳам нақши асосӣ дорад ва ба болоравии нарх таъсири бевосита мерасонад.

Бо вуҷуди тамоюли рушди устувори савдои хориҷии кишвар ҳаҷми воридот нисбат ба содирот зиёд аст.

Раванди диверсификатсияи содироти кишвар суст ҷараён дорад ва дар гардиши савдо ҳиссаи молҳои ба содирот нигаронидашуда назаррас нест.

Масалан, аз ҳаҷми умумии алюминийи истеҳсолшуда ҳамагӣ то 3 фоиз ва нахи пахта то 10 фоиз дар дохили мамлакат коркард шуда, боқимонда ба хориҷи кишвар ҳамчун ашёи хом бароварда мешавад.

Ин дар ҳолест, ки таъсири омилҳои беруна, аз ҷумла пастравии нарх дар бозори ҷаҳонӣ ба маҳсулоти асосии содиротӣ – пахта, алюминий ва маҳсулоти кишоварзӣ, зиёд аст.

Дар чунин шароит вазоратҳои саноат ва технологияҳои нав ва кишоварзиро зарур аст, ки ба масъалаҳои ташкили истеҳсоли маҳсулоти ниҳоии пахтагӣ, коркарди маҳсулоти кишоварзӣ, аз ҷумла меваю сабзавот, истихроҷи маъдан ва коркарди сангҳои қиматбаҳо, металлҳои ранга ва дигар маҳсулоти ба содирот нигаронидашуда таваҷҷуҳи махсус зоҳир намоянд ва доир ба иҷрои ҳатмии барномаҳои қабулшуда чораҳои судманд андешанд.

Илова бар ин, бо мақсади таъмини иҷрои барномаҳои соҳавӣ, аз ҷумла доир ба рушди саноати сабук ва махсусан коркарди пурраи нахи пахта, инчунин дастгирии минбаъдаи соҳибкории истеҳсолӣ, баланд бардоштани иқтидори содиротии мамлакат, ғанӣ гардонидани буҷети давлатӣ аз ҳисоби афзоиш ёфтани арзиши иловашуда, муҳимтар аз ҳама, ташкили ҷойҳои нави корӣ ва ба ин васила баланд бардоштани сатҳи некўаҳволии мардум пешниҳод менамоям, ки андоз аз фурўши нахи пахта ба боҷи содиротӣ аз он иваз карда шуда, ба содироти пилла ҳамчун ашёи хом боҷи содиротӣ ҷорӣ карда шавад.

Ин имконият медиҳад, ки ҳавасмандӣ ба коркарди нахи пахта ва пилла дар дохили кишвар афзун гардида, таъмини бозори дохилӣ беҳтар шавад, содироти маҳсулоти тайёр ба хориҷи кишвар афзоиш ёбад ва ҳазорҳо ҷойи нави корӣ муҳайё гардад.

Ҳамзамон бо ин, шумораи ҳуҷҷатҳои пешниҳодшаванда ва муҳлати расмиёти воридотиву содиротӣ содда карда шуда, ҷиҳати бартараф намудани такроршавии санҷишҳо аз ҷониби мақомоти гуногун чораҷўӣ карда шавад.

Бо дарназардошти ворид шудани кишварамон ба Созмони Умумиҷаҳонии Савдо ва зарурати таъмини рақобатпазирии иқтисодиёти кишвар, инчунин беҳтар намудани фазои сармоягузорӣ ва роҳ ёфтан ба бозорҳои ҷаҳонӣ мо бояд иқтисодиёти кишварамонро ба меъёрҳои Созмони ҳамкории иқтисодӣ ва рушд мутобиқ созем.

Дар ин раванд Ҳукуматро зарур аст, ки ҷиҳати соддагардонии расмиёти маъмурӣ барои содирот, воридот ва транзити молҳо ва таъмини иҷрои талаботи Стратегияи рушди инфрасохтори миллии сифат ва нақшаи чорабиниҳо оид ба ислоҳоти системаи танзими техникии Ҷумҳурии Тоҷикистон чораҳои зарурӣ андешад.

Умуман, моро зарур аст, ки ҷиҳати тадриҷан аз мамлакати аграрӣ-саноатӣ ба мамлакати индустриаливу аграрӣ табдил додани кишварамон чораҷўӣ кунем ва бо ин мақсад барномаҳои дахлдорро роҳандозӣ намоем.

Вакилони муҳтарам!

Пешбурди самараноки сиёсати молиявӣ тақозо менамояд, ки идоракунии устувори молияи давлатӣ, афзоиши даромадҳои буҷет, такмили низоми андозбандӣ, шаффофият ва баланд бардоштани самаранокии хароҷоти буҷет, нигоҳ доштани вазъи мутавозини маблағгузории буҷет таъмин карда шавад.

Агар хароҷоти буҷети давлатӣ соли 2001 ҳамагӣ 314 миллион сомониро ташкил карда бошад, пас ин нишондиҳанда соли 2014 ба 14,1 миллиард сомонӣ баробар мегардад, яъне афзоиши он беш аз 45 баробарро ташкил медиҳад.

Ба вазорату идораҳои дахлдор супориш дода мешавад, ки бо мақсади таъмин гардидани истифодаи самараноки маблағҳои буҷети давлатӣ ва дар доираи ҳадафу афзалиятҳои барномаҳои қабулшуда равона намудани маблағҳо доир ба таҳияву татбиқи низоми ягона дар ин самт тадбирҳои зарурӣ андешанд.

Ҳамзамон бо ин, Палатаи ҳисоб ва Агентии назорати давлатии молиявӣ ва мубориза бо коррупсияро зарур аст, ки истифодаи шаффофу самараноки маблағҳои давлатӣ, аз ҷумла даромад ва хароҷоти маблағҳои буҷетиро дар тамоми субъектҳои хоҷагидор таҳти назорати қатъӣ қарор диҳанд.

Ба роҳ мондани ҳисобдорӣ ва ташкили низоми бақайдгирии амалиёти хариду фурўши молу хизматрасониҳо яке аз вазифаҳои муҳимми Ҳукумат мебошад.

Татбиқи ин иқдом имконият медиҳад, ки маҷмўи маҳсулоти дохилӣ саҳеҳ ба ҳисоб гирифта, тартиби муосири андозбандӣ ба роҳ монда шавад, фарҳанги андозсупорӣ ташаккул ёбад, меъёрҳои фоизи қарзҳои бонкӣ паст гарданд ва мубориза бо коррупсия муваффақона пеш бурда шавад.

Дар самти сиёсати пулию қарзӣ бояд корҳо ба хотири дар сатҳи барномавӣ нигоҳ доштани таваррум, таҳкими имконияти пардохтпазирӣ ва эътимоднокии низоми бонкӣ, ба роҳ мондани фаъолияти самаранок ва бехатари низоми пардохтҳо идома дода шаванд.

Дўстони азиз!

Ҳукумати Тоҷикистон бо мақсади амалӣ намудани сиёсати минтақавӣ ба масъалаи рушди ҳамаҷонибаи минтақаҳои мамлакат ва беҳтар намудани вазъи соҳаҳои иҷтимоиву иқтисодии ҳамаи шаҳру ноҳияҳо эътибори ҷиддӣ медиҳад.

Беҳтар намудани сатҳу сифати зиндагӣ дар шаҳру ноҳияҳои кишвар яке аз афзалиятҳои сиёсати давлатӣ ба шумор рафта, дар давраи истиқлолият бо ин мақсад 42,5 миллиард сомонӣ сарф карда шудааст. Мо ният дорем, ки дар 7 соли оянда барои рушди минтақаҳои мамлакат беш аз 110 миллиард сомонӣ равона намоем.

То имрўз барномаҳои рушди танҳо 33 шаҳру ноҳияҳо таҳия ва қабул шудаанд. Зарур аст, кидигар мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатии вилоятҳо ва шаҳру ноҳияҳои мамлакат барои татбиқи сиёсати рушди деҳот ва дар оянда дар асоси иқтидору имкониятҳои маҳаллӣ тараққӣ додани шаҳру ноҳияҳо барномаҳои миёнамуҳлат ва дарозмуҳлати рушди иқтисодиву иҷтимоиро таҳия намоянд.

Кор дар бобати устувор гардонидани имкониятҳои мақомоти идоракунии маҳаллӣ ва ҳамоҳангсозии фаъолияти онҳо бо мақомоти марказии идоракунӣ минбаъд низ идома ёфта, ба такмили инфрасохтори шаҳраку деҳот, муассисаҳои маорифу тандурустӣ, роҳсозиву обрасонӣ, фарҳангу варзиш, инчунин бунёди корхонаҳои истеҳсолӣ афзалият дода мешавад.

Дар баробари ин, масъулияти роҳбарони вилоятҳо ва шаҳру ноҳияҳо доир ба ҷалби сармоя, рушди соҳибкории истеҳсолӣ ва ташкили ҷойҳои нави корӣ зиёд гардида, назорат дар ин самт ҷоннок карда мешавад.

Дар раванди ислоҳот ба соҳаи кишоварзӣ ҳамчун яке аз соҳаҳои муҳимми иқтисоди кишвар эътибори аввалиндараҷа дода мешавад, зеро ҳифзи амнияти озуқавории мамлакат аз сатҳи рушди ин соҳа вобастагии мустақим дорад.

Дар ислоҳоти соҳаи кишоварзӣ инкишофи инфрасохтори он ва таъмини зиндагии шоистаи аҳолии деҳот дар солҳои минбаъда ҳамчун ҳадафи муҳимтарин боқӣ мемонад.

Ҳоло 46 фоизи аҳолии мамлакат дар соҳаи кишоварзӣ фаъолият намуда, ҳаҷми истеҳсолоти соҳа соли 2013 ба 17 миллиард сомонӣ ва ҳиссаи он дар маҷмўи маҳсулоти дохилӣ беш аз 21 фоизро ташкил кардааст.

Барои таъмини рушди ин соҳа мо ният дорем, ки дар ҳафт соли оянда беш аз 3 миллиард сомонӣ равона намоем.

Амалисозии маҷмўи тадбирҳои пешгирифтаи Ҳукумати мамлакат дар ин самт имконият медиҳад, ки талаботи аҳолиро ба молҳои асосии озуқаворӣ аз ҳисоби истеҳсолоти дохилии кишвар ҳарчи бештар таъмин созем ва ба ин васила ба иҷрои яке аз ҳадафҳои стратегиамон – ҳифзи амнияти озуқавории кишвар ноил гардем.

Бинобар ин, Ҳукумати кишварро зарур аст, ки доир ба дастгирии соҳаи кишоварзӣ, бахшҳои коркарди маҳсулоти он ва ҳавасманд гардонидани кишоварзон барои истифодаи самараноки захираҳои обу замин тадбирҳои иловагӣ андешад.

Инчунин тавассути ҷалби сармояи дохиливу хориҷӣ ҷиҳати азхудкунӣ ва обёрии заминҳои нав чораҷўӣ карда шавад.

Вазорати кишоварзӣ ва Академияи илмҳои кишоварзиро зарур аст, ки барои таъмин намудани иҷрои барномаҳои рушди соҳа, афзун гардонидани истеҳсоли маҳсулоти кишоварзӣ бо истифода аз механизми дастгирии молиявии давлатӣ ба масъалаҳои беҳтар гардонидани заминаи моддиву техникии хоҷагиҳои кишоварзӣ, таъмин намудани онҳо бо техникаву таҷҳизоти кишоварзӣ, инчунин васеъ ҷорӣ намудани дастовардҳои илм ва технологияҳои инноватсионӣ дар таъмини рушди соҳа аҳаммияти аввалиндараҷа диҳанд.

Дардоираи иҷрои Фармони Президенти кишвар “Дар бораи тадбирҳои иловагӣ доир ба рушди соҳаи боғу токпарварӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2010-2014” то имрўз қариб 50 ҳазор гектар боғу токзори нав бунёд гардида, беш аз 100 ҳазор ҷойи нави корӣ таъсис дода шудааст.

Бо дарназардошти он, ки дар шаҳру ноҳияҳои мамлакат имкониятҳои мусоид барои ташкили боғу токзори нав ҳанўз зиёданд, ба Ҳукумати кишвар супориш дода мешавад, ки то моҳи сентябри соли ҷорӣ барномаи нави рушди боғу токпарвариро барои даҳ соли оянда таҳия ва қабул намояд.

Баланд бардоштани сатҳу сифати ҳамаи намудҳои хизматрасонӣ ва тараққиёти соҳаи сайёҳӣ самти дигари пешрафти ояндаи иқтисодиёту иҷтимоиёти кишвар мебошад.

Рушди бахши сайёҳӣ барои ташкили ҷойҳои кории нав ва инкишофи истеҳсолот мусоидат мекунад, зеро бахши сайёҳӣ имконияти хуби фаъолияти соҳибкорӣ барои ҳар як шахси ташаббускор мебошад.

Мувофиқи таҳлилҳо амалӣ намудани ислоҳот имкон медиҳад, ки саҳми соҳаи сайёҳӣ дар маҷмўи маҳсулоти дохилии кишвар то соли 2020 то ба 5 фоиз ва саҳми ғайримустақими он барои рушди соҳаҳои дигари иқтисодиёт то 15 фоиз расонида шавад.

Тоҷикистон дар ин самт имкониятҳои бузурге дорад, ки аз мавҷудияти ёдгориҳои гуногуни таърихиву фарҳангӣ, мавзеъҳои нодири тиббиву муолиҷавӣ, кўҳнавардӣ ва дигар дороиҳое, ки табиат барои мо додааст, бармеоянд.

Муҳтарам аъзои Маҷлиси миллӣ ва

вакилони Маҷлиси намояндагон!

Бо мақсади татбиқи ҳадафҳои стратегии давлат дар бахши сиёсати иҷтимоӣ то имрўз як силсила барномаҳои мушаххас қабул карда шудаанд ва муваффақона амалӣ гардида истодаанд.

Соли ҷорӣ маблағгуз/spanории соҳаҳои иҷтимоӣ 54,2 фоиз/span/pи ҳаҷми умумии хароҷоти буҷети давлатӣ ё 7,7 миллиард сомониро ташкил медиҳад ва мо азм дорем, ки дар 7 соли оянда соҳаҳои иҷтимоиро ҳамчун самти муҳимтарини сиёсати давлат дар ҳаҷми умумии зиёда аз 70 миллиард сомонӣ маблағгузорӣ кунем.

Яке аз самтҳои муҳиму афзалиятноки сиёсати иҷтимоии давлат таъмини нафақа мебошад. Ба ин хотир аз ҷониби Ҳукумати кишвар дар доираи имкониятҳои молиявии буҷети давлатӣ ҳамасола тадбирҳои мушаххас андешида мешаванд.

Дар натиҷа тайи 7 соли охир андозаи миёнаи нафақа дар кишвар 6,4 баробар афзоиш ёфтааст.

Сиёсати пешгирифтаи Ҳукумат дар соҳаи иҷтимоӣ минбаъд низ бомаром идома ёфта, бо мақсади дастгирии давлатии ятимону маъюбон, шахсони бепарастор ва оилаҳои камбизоат, собиқадорони меҳнат ва беҳтар гардонидани дастрасии онҳо ба хизматрасониҳои гуногуни давлатӣ доир ба масъалаи муқаррар намудани дастгирии иловагии давлатӣ тавассути кумакҳои суроғавии иҷтимоӣ чораҳои муассир андешида мешаванд.

Дар сиёсати иҷтимоии кишвар соҳаи илму маориф дар оянда низ ҳамчун яке аз самтҳои калидӣ боқӣ монда, Ҳукумати Тоҷикистон барои рушди он тамоми имконоти худро истифода мебарад ва маблағгузории соҳаро ҳамасола ба таври назаррас афзоиш медиҳад.

Бо дарназардошти вазъи ҷаҳони имрўза изҳор медорам, ки мактабу маориф инчунин омили муҳимтарини амнияти миллӣ низ мебошад, зеро дар ҷаҳони пуртазоди имрўза фақат насли наврасе, ки дониш ва касбу ҳунарҳои замонавиро хуб азхуд кардааст, метавонад дар оянда рушди босуботи иқтисодии кишварро таъмин намояд.

Омўзгор дар меҳвари соҳаи маориф қарор дорад ва сатҳу сифати дониши шогирдон ва тарбияи шоистаи онҳо маҳз ба донишу таҷриба, малакаву маҳорати касбӣ, усули таълим ва дигар паҳлуҳои фаъолияти шахсии омўзгор вобастагии зич дорад.

Соли гузашта Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи маориф» дар таҳрири нав қабул гардид ва дар ин қонун нахустин бор ба мақоми омўзгор боби алоҳида бахшида шуд.

Мо бори дигар нишон додем, ки омўзгор дар ҷомеаи мо мақоми хоса дорад.

Тибқи ин қонун ба омўзгорон имтиёзҳои зиёде пешбинӣ шудаанд ва ман аз тамоми масъулини Ҳукумат ва мақомоти иҷроияи маҳаллии ҳокимияти давлатӣ талаб менамоям, ки иҷрои бечунучарои муқаррароти қонуни мазкурро таъмин созанд.

Мо минбаъд низ барои ҳалли масъалаҳои иҷтимоии соҳаи маориф ва баланд бардоштани мақому манзалати омўзгор дар ҷомеа ҳамаи чораҳои заруриро амалӣ мегардонем, зеро такроран хотирнишон месозам, ки омўзгорон тарбиятгарони наслҳои ояндасози миллат ва давомдиҳандагони анъанаву суннатҳои пурифтихори миллии мо мебошанд.

Маҳз ба ҳамин хотир, ки маориф соҳаи ояндасози ҳаёти кишвар мебошад, мо ба нақша гирифтаем, ки бо мақсади ҳалли масъалаҳои таълиму тарбияи насли навраси халқамон ва умуман ҷиҳати таъмин намудани рушди соҳаи маориф ва беҳтар гардонидани таъминоти иҷтимоии аҳли маориф дар 7 соли оянда 27 миллиард сомонӣ ҷудо намоем.

Исбот гардидааст, ки дар замони муосир пешрафти иқтисодии ҳар як кишвар аз сатҳи фаъолият ва дараҷаи тарбияи кадрҳо дар мактаби олӣ вобастагии зиёд дорад.

Бо дарназардошти ин, Ҳукумати Тоҷикистон ба рушди муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ диққати ҳамаҷониба дода, барои ворид гардидан ба фазои ягонаи таҳсилот ва ҷорӣ намудани меъёрҳои байналмилалии таҳсилот тамоми имкониятҳои худро истифода менамояд.

Эътирофи ҳуҷҷатҳои таҳсилоти олии касбии кишвар дар кишварҳои аврупоӣ аз дастовардҳои муҳимми соҳа мебошад, ки маҳз бо иқдоми Ҳукумати мамлакат амалӣ шудаанд.

Минбаъд муассисаҳои таҳсилоти олии касбиро лозим аст, ки истифодаи васеи технологияҳои иттилоотиву коммуникатсиониро дар ҷараёни таълим ба роҳ монанд, таҷрибаи байналмилалиро омўзанд, нақшаву барномаҳои таълимиро ба талаботи бозори дохиливу ҷаҳонии меҳнат ва таҳсилот мутобиқ гардонанд ва то соли 2020 гузариш ба меъёрҳои ҷаҳонии таҳсилотро таъмин намоянд.

Соли ҷорӣ қабули довталабон ба муассисаҳои таҳсилоти олӣ бори аввал тавассути имтиҳонҳои марказонидашудаи дохилшавӣ дар Маркази миллии тестӣ ба роҳ монда мешавад. Мо ба ин кор дар асоси хоҳишу дархости зиёди падару модарон ва бо мақсади баланд бардоштани сатҳи тарбияи кадрҳо, инчунин пешгирӣ кардани амалҳои коррупсионӣ дар ҷараёни имтиҳоноти қабул иқдом намудем.

Дар иртибот ба ин, Вазорати маориф ва илм вазифадор аст, ки рейтинги муассисаҳои таҳсилоти олии касбиро ҳамасола муайян ва ба аҳли ҷомеа пешниҳод намояд, то ки довталабон ихтисос ва мактаби олиро дуруст интихоб карда тавонанд.

Ҳукумати Тоҷикистон инкишофи илмро дар баробари маориф ва фарҳанг самти афзалиятноки стратегияи рушди миллӣ эълон намуда, ба хотири таҳкими асосҳои моддиву техникии Академияи илмҳо ва таъмин намудани фаъолияти самараноки муассисаҳои илмиву таҳқиқотӣ ҳамаи чораҳои заруриро амалӣ карда истодааст.

Мо барои тараққӣ додани илми ватанӣ дар 15 соли охир 362 миллион сомонӣ сарф намудем ва пешбинӣ кардаем, ки дар 7 соли оянда ба ин самт зиёда аз 600 миллион сомонӣ равона созем.

Бо истифода аз имкониятҳое, ки давлат ва Ҳукумати мамлакат фароҳам оварда истодааст, муассисаҳои академӣ бояд бо роҳи анҷом додани кашфиёту ихтирооти нав, ҷорӣ намудани усулҳои инноватсионии пешбурди таҳқиқоти илмӣ ва техникаву технологияҳои муосир дар рушди минбаъдаи иқтисоди миллиамон саҳми фаъолтар гузоранд.

Аз ҷумла муассисаҳои Академияи илмҳо вазифадоранд, ки дар иҷрои се ҳадафи стратегии давлат – таъмини истиқлолияти энергетикӣ, раҳоӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ ва ҳифзи амнияти озуқаворӣ нақши фаъолона дошта бошанд.

Вазифаи муҳимми олимони кишвар бо дарназардошти шароити давлати соҳибистиқлол таҳқиқ намудани таърихи пурифтихори миллат, проблемаҳои фалсафа ва адабиёту фарҳанги бою рангоранги тоҷикон, поку бегазанд нигоҳ доштан ва таҳким бахшидан ба мақоми забони давлатӣ, тоза нигоҳ доштани забони муошират, эҷоду эҳёи забони илмии тоҷикӣ, арҷгузорӣ ба арзишҳои таърихӣ ва ба ҷаҳониён ба таври шоиста муаррифӣ намудани дастовардҳои ниёгон мебошад.

Ягона тақозои давлат аз олимону муҳаққиқон ин аст, ки илмро ҳамқадами замон созанд. Ба ибораи дигар, илм бояд ба халқ хизмат кунад ва ба пешрафти давлат мусоидат намояд.

Муҳтарам аъзои Маҷлиси миллӣ ва

вакилони Маҷлиси намояндагон!

Барои ҳалли масъалаҳои шуғли аҳолӣ, бахусус мутобиқи талаботи имрўзаи бозори меҳнати дохилию хориҷӣ омода намудани мутахассисон зарур аст, ки минбаъд банақшагирии тарбияи кадрҳо дар ҳамаи зинаҳои таҳсилоти касбӣ дар асоси таҳлили талаботи бозори меҳнат ва дурнамои рушди соҳаҳои иқтисоди миллӣ ба роҳ монда шавад.

Бинобар ин, ба вазоратҳои саноат ва технологияҳои нав, меҳнат, муҳоҷират ва шуғли аҳолӣ, рушди иқтисод ва савдо, Кумитаи занон ва оила, Кумитаи ҷавонон, варзиш ва сайёҳӣ, роҳбарони вилоятҳо ва шаҳру ноҳияҳо бори дигар супориш дода мешавад, ки доир ба тақвияти низоми ягонаи омўзиши касбии шаҳрвандони бекор, бахусус муҳоҷирони меҳнатӣ ва аҳолии калонсол, инчунин ташкили кори хонагӣ, ҳунарҳои дастӣ ва дигар намудҳои косибӣ барои занону духтарони хонашин ва бо ҳамин роҳ паст намудани шиддати бекорӣ чораҳои зарурӣ андешанд.

Дар ин росто, зарур аст, ки дар давоми 7 соли оянда на камтар аз як миллион нафар шаҳрвандони мамлакат аз курсҳои бозомўзӣ ва такмили ихтисос гузаронида шаванд.

Мақомоти иҷроияи ҳокимияти давлатии вилоятҳо ва шаҳру ноҳияҳо, ҳамаи вазорату идораҳо ва ташкилоту муассисаҳо вазифадоранд, ки бо мақсади татбиқи сиёсати пешгирифтаи давлату Ҳукумати мамлакат дар самти таъсиси ҷойҳои нави корӣ ба бахши хусусӣ доир ба ташкили корхонаҳои нави истеҳсолӣ, обёриву азхудкунии заминҳои нав ва рушди кишоварзӣ ҳамаҷониба мусоидат намоянд.

Моҳи ноябри соли 2013 тибқи Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон соҳаҳои тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ, ки аз соҳаҳои афзалиятноки сиёсати иҷтимоии давлат маҳсуб мегарданд, дар доираи як вазорат муттаҳид карда шуданд.

Дар ин замина, Вазорати тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоии аҳолиро зарур аст, ки дар раванди татбиқи сиёсати пешгирифтаи давлат фаъолияти худро дар доираи стратегияву барномаҳои қабулгардидаи давлатӣ ба роҳ монда, доир ба ҳалли масъалаҳои беҳтар намудани дастрасии аҳолии камбизоат, хусусан пиронсолону маъюбон, кўдакони ятиму бепарастор ба хизматрасониҳои тиббиву иҷтимоӣ мунтазам чораҷўӣ намояд.

Дар 15 соли охир ба соҳаи тандурустии кишвар аз ҳисоби ҳамаи сарчашмаҳои маблағгузорӣ 4,3 миллиард сомонӣ ҷудо карда шудааст ва ҷиҳати таъмини рушди минбаъдаи соҳа дар 7 соли оянда 14 миллиард сомонӣ равона карда мешавад.

Ҳамчунин бо мақсади таъмини фаъолияти пурсамари муассисаҳои тиббӣ ва беҳтар намудани хизматрасонии тиббӣ ба аҳолӣ ба мақомоти иҷроияи ҳокимияти давлатии вилоятҳо ва шаҳру ноҳияҳо зарур аст, ки доир ба зиёд кардани ҳиссаҷудокунӣ барои таъминоти муассисаҳои тандурустӣ, харидории таҷҳизоти муосири тиббӣ, сохтмони бунгоҳу марказҳои саломатӣ ва таъмиру барқарорсозии муассисаҳои мавҷудаи тандурустӣ, инчунин тарбияи мутахассисоне, ки қобилияти баланди бо техникаву технологияи муосир кор карданро дошта бошанд, тадбирҳои муассир андешанд.

Дар сиёсати иҷтимоии давлат соҳаи фарҳанг яке аз самтҳои муҳим ба шумор меравад, зеро дар баробари пешрафти дигар соҳаҳои иҷтимоӣ рушди устувори ҷомеаро бе инкишофи бонизоми фарҳанг тасаввур кардан душвор аст.

Имрўз тамоюли ҷаҳонишавии фарҳанг аз ҷумлаи проблемаҳои глобалии асри ХХI мебошад. Тоҷикистон ҳамчун узви ҷомеаи ҷаҳонӣ аз раванди босуръати ҷаҳонишавӣ ва падидаву зуҳуроти мусбату манфии он дар канор буда наметавонад.

Вобаста ба ин, мо бояд имрўз низоми нави рушди соҳаи фарҳангро ташаккул диҳем, ки мазмуну мундариҷаи он ба ташаккули симои нави маънавии инсон таъсири амиқ гузошта, тафаккур, заковати фитрӣ, маънавиёт, майлу рағбати зебоипарастӣ ва ҳунари эҷодгариву анъанаҳои бузурги фарҳангсолории халқамонро инкишоф диҳад.

Иҷрои ин рисолати муҳимми миллӣ, ҳамчунин дар зеҳни насли наврас ва ҷавонон решадор сохтани ҳисси миллӣ, ватандўстиву ватанпарварӣ ва ба раванди ободониву созандагӣ даъвату сафарбар намудани мардум вазифаи аҳли зиё низ мебошад.

Зеро зиёиён посдорони нангу номуси миллӣ ва равшангарони роҳи фардои миллатанд.

Ҳукумати Тоҷикистон дар раванди татбиқи сиёсати давлатии кадрҳо ба масъалаи баланд бардоштани мақоми занону ҷавонон, фаъол гардонидани нақши онҳо дар ҳаёти ҷомеа ва ҷавонгардонии синну соли ҳайати кадрҳои роҳбарикунандаи мақомоти давлатӣ диққати ҷиддӣ медиҳад.

Дар байни аъзои Ҳукумат имрўз шумораи занон ду баробар зиёд гардида, дар мақомоти олии намояндагии кишвар 11 нафар занон фаъолият доранд.

Аз 18 300 нафар хизматчиёни давлатӣ, ки дар мақомоти марказиву маҳаллии ҳокимияти давлатӣ ва ҷамоатҳо фаъолият менамоянд, 4315 нафар ё 24 фоизро занон ташкил медиҳанд.

Айни замон танҳо дар мансабҳои роҳбарикунандаи мақомоти давлатӣ 1100 нафар занон фаъолият доранд, ки аз ин 500 нафар ба сохторҳои роҳбарикунандаи вазорату идораҳо рост меояд.

Имрўз аз 193 ҳазор нафар кормандони соҳаи маориф 54,9 фоиз ё қариб 106 ҳазор нафар ва дар соҳаи тандурустӣ аз 88 ҳазор нафар кормандон 66,5 фоиз ё қариб 60 ҳазор нафар занон мебошанд.

Солҳои охир нуфузи занон дар самти соҳибкорӣ бештар гардида, имрўз онҳо беш аз 30 фоизи соҳибкорони мамлакатро ташкил медиҳанд.

Сафҳои хизмати давлатиро ҷавонон ҳам пурра намуда, имрўз ҷавонони то 35 – сола 7600 нафар ё 41,4 фоизи хизматчиёни давлатиро ташкил медиҳанд ва зиёда аз 1200 нафари онҳо мансабҳои роҳбарикунандаро ишғол менамоянд.

Дар баробари ҷалби бештари занону ҷавонон ба идоракунии давлатӣ зарур аст, ки ба баланд бардоштани сатҳи донишу малакаи касбӣ ва қобилияти ташкилотчигии онҳо диққати доимӣ дода, онҳоро дар рўҳияи ватандўстӣ, поквиҷдонӣ ва хизмати содиқона ба халқу Ватан тарбия ва ҳидоят намоем.

Қобили зикр аст, ки оила ҳамчун падидаи иҷтимоиву ҳуқуқӣ маҳаки асосии ҷамъиятро ташкил дода, дар сатҳи Конститутсияи кишвар барои ҳифзи он ва таҳти ғамхории махсуси давлат фаро гирифтани модару кўдак аз ҷониби Ҳукумати кишвар ҳамаи чораҳои зарурӣ андешида мешаванд.

Бинобар ин, зарурат ба миён омадааст, ки бо дарназардошти ҳифзи ҳуқуқу манфиатҳои қонунии кўдак ба Кодекси оила дар хусуси фарзандхонӣ тағйиру иловаҳо ворид карда шуда, ҳамзамон бо ин, низоми қонунгузории оилавӣ такмил дода шавад.

Дар чандин суханрониҳои худ иброз дошта будам, ки ятимони куллро дар муҳити оила тарбия кардан ҳам беҳтар аст ва ҳам савоби бузург аст. Тасаввур кунед, ки агар беш аз сеюним ҳазор ятимони куллякнафарӣба муҳити оила фаро гирифта шаванд, чӣ қадар оилаҳо соҳиби фарзанд ва хушбахт мегарданд.

Дўстони азиз!

Риоя ва иҷрои Конститутсия ва қонунҳо, яъне волоияти қонун, яке аз роҳҳои муҳимми ташаккул ва рушди давлати ҳуқуқбунёду демократӣ маҳсуб меёбад.

Ин кор аз мақомоти давлатӣ, шаҳрвандон ва иттиҳодияҳои онҳо сатҳи баланди фарҳанги сиёсӣ ва маърифати ҳуқуқиро тақозо мекунад.

Имрўз дар заминаи меъёрҳои Конститутсия андешаҳои муосири парламентаризми миллӣ рушду такомул ёфта, аз ҷониби парламенти мамлакат раванди эҷоди қонун, ки ҳадафи он ҳифзи ҳуқуқу манфиатҳои қонунии инсон ва танзими муносибатҳои муҳимми ҳаёти ҷомеа мебошад, бомаром идома дорад.

Воқеан, амалӣ гаштани қонун аз сифати он вобастагӣ дорад. Сифати баланди қонун амалӣ гардидани ҳадафҳои асосии қабул ва самаранокии онро таъмин мекунад.

Дар иртибот ба ин, мехоҳам як нуктаро хотирнишон намоям, ки вазифаи мақоми олии қонунгузори кишвар, пеш аз ҳама, таҳия ва қабули қонунҳое мебошад, ки бо такя ба арзишҳои демокративу умумибашарӣ ҷавобгўи талаботи замони муосир бошанд ва ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрвандро таъмин намоянд.

Бинобар ин, субъектҳои ташаббуси қонунгузорӣ вазифадоранд, ки ҳангоми таҳия ва пешниҳоди лоиҳаи қонунҳо зарурат, аҳамият ва дурнамои танзими муносибатҳои ҷамъиятӣ, асосҳои иқтисодиву молиявӣ ва тартиби амалишавии онҳоро дар маркази диққат қарор диҳанд.

Дар робита ба ин, бояд гуфт, ки вазъи имрўзаи қонунгузорӣ гузаронидани мониторинги ҳуқуқиро тақозо дорад.

Дар баробари ин, ҳамаи сохтору мақомоти давлатӣ ва шахсони мансабдори онҳо вазифадоранд, ки риоя ва ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсонро, ки арзиши олии ҷомеаи мо эътироф шудаанд, самти афзалиятноки фаъолияти худ ҳисобида, қабули шаҳрвандон ва баррасии холисонаву ҳаматарафаи муроҷиатҳои онҳоро боз ҳам тақвият бахшанд.

Риоя ва иҷрои қонун, на танҳо масъулияти баланди шаҳрвандиро тақозо менамояд, балки назорати доимии давлатиро низ талаб мекунад.

Бинобар ин, мақомоти прокуратураро зарур аст, ки назорати риояи дақиқ ва иҷрои якхелаи қонунҳоро тақвият бахшида, ҷиҳати таъмини волоияти қонун ва иҷрои бечунучарои он аз ҷониби ҳамаи шахсони ҳуқуқӣ ва ҳар як шаҳрванд минбаъд низ ҳамаи чораҳои пешбиникардаи қонунро бо масъулияти баланд ва поквиҷдонона амалӣ намоянд.

Имкониятҳои техникаву технологияҳои муосир, бахусус интернет, имрўз барои рушди илму фарҳанг ва пешрафти ҳаёти ҷомеа нақши муҳим доранд.

Аммо тавре ки мушоҳида мешавад, имрўз шабакаҳои иттилоотиву коммуникат­сионӣ, аз ҷумла интернет, аз ҷониби шахсон ва гурўҳҳои алоҳидаи ҷиноятпеша бо мақсади ҷиноятҳои киберӣ, яъне барои паҳн намудани ғояҳои ифротгароёнаву тундравона, бахусус дар байни ҷавонон ва ноболиғон, ба таври васеъ истифода мегарданд.

Вобаста ба ин, ҳамаи мақомоти давлатӣ вазифадоранд, ки дар соҳаи мубориза бо ҷинояткорӣ ва ҳуқуқвайронкунӣ дар ҷомеа, алалхусус дар байни наврасону ҷавонон, бо дарназардошти воқеияти имрўза, аз ҷумла пешгирӣ кардани таъсири манфии ҷаҳонишавии фарҳангӣ ва дар ин раванд таъмин намудани амнияти иттилоотӣ тадбирҳои иловагиро роҳандозӣ намоянд.

Ҳарчанд ки то имрўз аз ҷониби Ҳукумати кишвар дар ин самт корҳои зиёде амалӣ гардидаанд, вале вазъи риояи қонун ва тартибот дар кишвар, аз ҷумла дар байни ҷавонон ва ноболиғон, ҳамоно ташвишовар боқӣ мемонад.

Бинобар ин, зарур мешуморам, ки Прокуратураи генералӣ ва Вазорати корҳои дохилӣ ҷиҳатҳои ҳуқуқӣ ва иқтисодиву иҷтимоии содиршавии ҷиноят ва дигар ҳуқуқвайронкуниҳоро аз ҷониби ноболиғон ҳамаҷониба омўхта, дар муддати шаш моҳ лоиҳаи қонун «Дар бораи асосҳои низоми огоҳкунӣ ва пешгирии ҳуқуқвайронкунӣ ва ҷинояткорӣ дар байни ноболиғон»-ро таҳия ва ба Ҳукумати кишвар пешниҳод намоянд.

Мақомоти ҳифзи ҳуқуқ ва сохторҳои низомии кишварро зарур аст, ки фаъолияти худро дар самти кор бо ҳайати шахсӣ боз ҳам вусъат бахшида, дар хусуси ба кор қабул намудани кадрҳои поквиҷдону баландихтисос ва содиқ ба халқу Ватан, пешгирӣ намудани коррупсия ва ҳама гуна кирдорҳои ғайриқонунӣ дар фаъолияти сохтору мақомоти зикршуда чораҳои таъсирбахш андешанд.

Дар раванди пешгирии ҷинояткорӣ ва мубориза бо унсурҳои ҷинояткор вусъат бахшидани ҳамкории мақомоти ҳифзи ҳуқуқ, бахусус мақомоти милитися, бо аҳолӣ хеле муҳим мебошад.

Бо мақсади таҳкими чунин ҳамкориҳо ҳанўз моҳи июни соли 2012 Фармони Президенти Тоҷикистон «Дар бораи баланд бардоштани нақши нозирони минтақавии милитсия дар таъмини тартиботи ҷамъиятӣ ва тавсеаи ҳамкории онҳо бо аҳолӣ» интишор гардида буд.

Вале бо дарназардошти шароити имрўза зарур аст, ки самтҳои асосии чунин ҳамкориҳо дар доираи барномаи алоҳидаи давлатӣ ба танзим дароварда шаванд.

Аз ин рў, Вазорати корҳои дохилӣ вазифадор карда мешавад, ки бо мақсади боз ҳам беҳтар таъмин кардани тартиботи ҷамъиятӣ лоиҳаи барномаи ҳамкории мақомоти корҳои дохилӣ бо аҳолиро таҳия ва ба Ҳукумати кишвар пешниҳод намояд.

Масъалаи мубориза бо гардиши ғайриқонунии маводи мухаддир низ яке аз самтҳои афзалиятноки фаъолияти мақомоти ҳифзи ҳуқуқ ба шумор рафта, дар ин ҷода тайи солҳои охир корҳои муайян ба сомон расонида шудаанд.

Имрўз Тоҷикистон аз рўи ҳаҷми мусодираи маводи мухаддир дар ҷаҳон мақоми шашумро ишғол мекунад.

Боз ҳам тақвият додани муқовимат бо маводи мухаддир ва татбиқи талаботи Стратегияи миллии мубориза бар зидди гардиши ғайриқонунии маводи мухаддир барои солҳои 2013 – 2020 ва дигар санаду барномаҳои соҳавӣ вазифаи Агентии назорати маводи нашъадор, ҳамаи мақомоти ҳифзи ҳуқуқ ва сохторҳои низомӣ мебошад.

Масъалаи пешгирӣ ва мубориза бар зидди коррупсия ва татбиқи ҳамаҷонибаи Стратегияи муқовимат ба коррупсия дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2013-2020 дар оянда низ ҳамчун самти муҳимтарини сиёсати ҳуқуқии давлат боқӣ мемонад.

Муқовимат ба терроризм, экстремизм, хариду фурўши одамон ва дигар ҷиноятҳои муташаккили фаромарзӣ вазифаи ҷонии мақомоти ҳифзи ҳуқуқ мебошад.

Ҳукумат барои навсозӣ, яъне модернизатсияи Қувваҳои Мусаллаҳи кишвар ва сохторҳои низомӣ, баланд бардоштани сатҳи касбӣ ва омодагии ҷангии ҳайати шахсӣ, фароҳам овардани шароити беҳтари зиндагиву хизмат ва ҳалли масъалаҳои иҷтимоии хизматчиёни ҳарбӣ ва кормандони мақомоти ҳифзи ҳуқуқ ҳамаи чораҳои заруриро амалӣ мегардонад.

Ҳоло дар кишварамон барои тарбияи кадрҳои баландихтисоси низомӣ Академияи Вазорати корҳои дохилӣ, чандин донишкадаву дигар муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ фаъолият мекунанд.

Ҳукумати мамлакат, роҳбарони мақомоти ҳифзи ҳуқуқ ва сохторҳои низомӣ вазифадоранд, ки масъалаҳои фароҳам овардани базаи моддиву техникии мусоидро барои тарбияи кадрҳои низомӣ, тайёр кардани кадрҳои ба давлат ва халқу Ватан содиқ, ба талаботи рўз ҷавобгўй ва соҳибмаърифату дорои ҷаҳонбинии муосир таҳти назорати доимӣ қарор диҳанд.

Мо барои ташаккули низоми судии кишвар, баланд бардоштани мақоми ҳокимияти судӣ дар ҷомеа ва ба сатҳи байналмилалӣ баровардани он то имрўз корҳои назаррасеро ба анҷом расонидем.

Ҳокимияти судӣ минбаъд низ такмил меёбад ва ислоҳоти судиву ҳуқуқӣ идома дода шуда, барои эҷоди заминаи ҳуқуқии ин ҳадафҳо қонунҳои зарурӣ таҳия ва қабул карда мешаванд.

Бо мақсади рушди низоми судии кишвар, баланд бардоштани сатҳикасбии судяҳо, нақш ва мавқеи суд дар таъмини воқеии ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон, манфиатҳои қонунии ташкилоту муассисаҳо, сарфи назар аз шакли ташкилию ҳуқуқии онҳо, ҳоло барномаи нави ислоҳоти судиву ҳуқуқӣ барои се соли оянда таҳия шуда истодааст.

Зарур аст, ки барномаи зикршуда то охири соли ҷорӣ ба Президенти кишвар пешниҳод карда шавад.

Ҳамчунин бо мақсади рушди низоми адлияи кишвар ва ба талаботи стандартҳои ҷаҳонӣ мувофиқ намудани он Ҳукумати мамлакатро зарур аст, ки то охири соли ҷорӣ «Стратегияи рушди низоми адлияро барои солҳои 2015-2020» таҳия ва қабул намояд.

Муҳтарам аъзои Маҷлиси миллӣ ва

вакилони Маҷлиси намояндагон!

Таҳаввулот ва тағйироти торафт афзоянда дар арсаи байналмилалӣ, ки аксари онҳо натиҷаи бархўрдҳои бесобиқа ва пуршиддати манфиатҳои нерўҳои абарқудрат ва бозигарони муҳимтарини саҳнаи сиёсати ҷаҳонӣ мебошанд, таҳияи самтҳо, ба ҳисоб гирифтани ҷузъиёт ва омилҳои сершумору мухталифи ин раванди мураккабу пуртазодро барои муайян намуданимасири аслӣ ва муҳтавои матлуби сиёсати хориҷии кишвар душвор месозанд, ки он ҳам ҷавобгўи манфиатҳои олии миллату давлат ва ҳам ба равандҳои асосии рушди равобити байналмилалии муосир созгор бошад.

Бисёр мантиқист, ки ин амалия аз мо таҳлили амиқ, муносибати боэҳтиёту ҳушёрона ба ҳар як омилу ҳар як ҷузъи он, ба нафъи кишвару сарзамин мутобиқ намудани мундариҷаву мазмуни иқдомотамонро тақозо дорад, ки ин кор дар вазъи имрўза кори саҳл нест, алалхусус ки сиёсати хориҷии воқеъбинона, фаъол ва мутавозини Ҷумҳурии Тоҷикистон дар айни замон бояд бо дарназардошти мавқеи геополитикӣ ва имкониятҳои табииву демографии он, инчунин сатҳи тараққиёти иқтисодиву иҷтимоии кишвар амалӣ карда шавад.

Мисли ҳамеша ҳадафҳои асосии сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар дурнамои дарозмуддат ҷиҳати ҳифзи манфиатҳои олии кишвар бояд аз фароҳам овардани шароити мусоиди берунӣ барои рушди устувори иқтисодиву иҷтимоӣ, таъмини амнияти миллӣ, тақвияти рукнҳои давлатдорӣ, дифоъ аз ҳуқуқу озодиҳо, эътибор ва манфиатҳои шаҳрвандони кишвар, таҳкими мавқеи давлат дар арсаи байналмилалӣ иборат бошанд.

Эҷоди камарбанди эътимоду амният дар тамоми тўли сарҳади кишвар аз тариқи густариш ва таҳкими муносибатҳои неки ҳамсоягӣ бо ҳамаи мамлакатҳои ҳамҷавор вазифаи муҳимтарини сиёсати хориҷӣ буд ва хоҳад монд.

Мо минбаъд низ ба анъанаҳои деринаву созандаи ҳамзистии дўстонаи мардумони Осиёи Марказӣ содиқ мемонем.

Ба ин мақсад дар муносибатҳоямон бо кишварҳои ҳаммарз ба пешбурди сиёсати дўстӣ, ҳамсоягии нек, адами мудохила ба корҳои дохилии якдигар, истифодаи воситаҳои дипломативу сиёсӣ дар ҳалли масъалаҳои баҳснок, аз ҷумла масъалаҳои сарҳадӣ ва обу энергетика, афзалияти комил хоҳем дод.

Мо итминони комил дорем, ки густариши ҳамкории созанда бо якдигар дар асоси дуҷониба ва бисёрҷониба воситаи муҳимтарини ҳалли масъалаҳои сиёсиву иҷтимоӣ, амниятиву экологӣ ва муқовимат бо таҳдиду хатарҳои глобалии муосир буда, ба манфиатҳои ҳаётии ҳамаи минтақа ва ҳар як кишвари Осиёи Марказӣ комилан созгор аст.

Ҷумҳурии Тоҷикистон муносибатҳояшро бо кишварҳои ҳамсояи Осиёи Марказӣ – Ўзбекистон, Қазоқистон, Туркманистон ва Қирғизистон ҳамеша дар асоси дўстӣ, эҳтирому эътимоди тарафайн, хайрхоҳӣ ва ҳамкории судманду созанда пеш хоҳад бурд.

Тоҷикистон тақвияти дўстии таърихии мардумони Осиёи Марказиро амри усулан зарурӣ медонад ва ҳамзамон бо ин, ҷонибдори густариши равобити ҳасана, ҳамкориҳои иқтисодӣ ва фарҳангиву гуманитарӣ, равуои озоди одамону нақлиёт ва интиқоли бемамониати сармояву хизматрасониҳо буда, ҷиҳати таҳкими равандҳои ҳамгироӣ ҷонибдори рафъи низоми раводид дар минтақа аст.

Як ҳақиқат мусаллам аст, ки мардумони Осиёи Марказӣ метавонанд дар якҷоягӣ ва муттаҳидӣ ҳар гуна масquot;serifъалаву мушкилотро ҳаллу фасл кунанд ва бар зидди ҳар гун lang=а хатару таҳдидҳои ҷаҳони муосир якҷоя истодагарӣ намоянд.

Ҳарчи зудтар барқарор гардидани сулҳу суботи сиёсии пойдор дар қаламрави ҳамсояи ҷанубии мо – Афғонистони ҳамҷавор – ҷавобгўи манфиатҳои ҳаётиву миллии Тоҷикистон аст.

Истиқрори сулҳи деринтизор ва эҳёи ҳаёти осоишта дар кишвари азияткашидаи Афғонистон бо таъмини амнияти минтақавӣ низ пайванди ногусастанӣ дорад.

Бо оғози хуруҷи воҳидҳои низомии эътилофи байналмилалии зиддитеррористӣ Афғонистони ҳамсоя ба марҳалаи нав ворид мешавад.

Дар ин давра зарур аст, ки таваҷҷуҳи ҷомеаи ҷаҳонӣ ва дўстону хайрхоҳони Афғонистон ба ниёзҳо ва масоили мубрами он коҳиш наёбад ва дар ин кор кишварҳои минтақа низ бояд саҳми фаъол дошта бошанд.

Дар шароити навин бозсозии сохторҳои бунёдии Афғонистон тавассути сохтмони роҳҳои оҳану мошингард, хатҳои интиқоли барқ ва лўлаҳои газ аҳаммияти бузурги иқтисодиву иҷтимоӣ ва геоиқтисодӣ касб менамояд.

Дар ин замина мо омодаем, ки ҳамкориҳоро бо Афғонистони бародар густариш дода, имконоти худро ҷиҳати амалӣ гардонидани тарҳҳое, ки ба рушди иҷтимоиву иқтисодии минтақа ва ин кишвар нигаронида шудаанд, сафарбар намоем.

Дар муносибатҳои мо бо Ҷумҳурии Исломии Эрон, чун бо Афғонистон, омили марбут ба умумиятҳои таърихии мардумони мо мавқеи муҳим дорад. Ҳамкориҳои гуногунпаҳлуи Тоҷикистону Эрон сол аз сол амиқтару ғанитар мегарданд.

Дар зарфи даҳ соли охир асоси муҳимми равобити мо – ҳамкориҳои тиҷоративу иқтисодӣ хислати бунёдӣ пайдо намуда, ба сатҳи баландтар баромадааст.

Умед аст, ки раванди тавсеа ёфтани ҳамкориҳои сеҷонибаи Тоҷикистону Эрону Афғонистон тақвияти бештар пайдо мекунад ва барои гузаштан ба марҳалаи сифатан нави иртибототи густурдаикишварҳои мо мусоидат менамояд.

Тавсеаву рушд ва густариши муносиботи дарозмуддату босуботи Тоҷикистон бо кишварҳои аъзои Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил ва шарики асосии стратегии мо – Федератсия Россия низ аз ҳадафҳои асосии мост. Аслан сатҳ, мазмун ва муҳтавои равобити гуногунҷанбаи Тоҷикистону Россияро на танҳо манфиатҳои геополитикӣ ва прагматизми иқтисодӣ, балки ҳамчунин заминаҳои маънавӣ, фарҳангӣ ва пайвандҳои инсонӣ муайян месозанд.

Ҳарчанд мо сатҳу муҳтавои равобити худ, дараҷаи эътимод ва боварии тарафҳоро бо Федератсияи Россия хеле баланд арзёбӣ менамоем, рушду густариши минбаъдаи равобити ҳамаҷонибаи судманд бо ин кишваquot;serifquot;,р, устувортар ва амиқтар намуquot;; mso-bidi-font-family: Arial; mso-ansi-language: TT; mso-fareast-language: RU;quot;,дани пайвандҳои иқтисодӣ ва алоқаҳои фарҳангӣ, қавитар сохтани ҳамкориҳои сиёсиву низомӣ ва низомиву техникӣ бо ин давлати дўст аз самтҳои афзалиятноки равобити Тоҷикистон бо Россия аст ва чунин хоҳад монд.

Аз ин рў, ҳифзи муносибатҳои ҳасанаи анъанавӣ, агар аз як ҷониб, афзалияти сиёсати хориҷии Тоҷикистон бошад, аз ҷониби дигар, риояи манфиатҳои олии миллӣ дар ниҳояти кор муайянкунанда хоҳад буд.

Тоҷикистон дар самти шарқӣ ҳамсояшарики бузург дорад ва рушду таҳкими ҳамкориҳои судманди гуногунарсаро бо Ҷумҳурии Халқии Хитой аз вазифаҳои муҳимтарини сиёсати хориҷии худ дар Осиё медонад.

Мо аз сатҳи баланди ҳамкориҳои созанда, самарабахш ва судманд бо Хитой, алалхусус дар иқтисодиёт, қаноатманд ҳастем.

Вусъат ёфтани ин гуна ҳамкорӣ дар давоми 23 соли истиқлолияти кишвари мо дар ҳама бахшҳо ҷавобгўи манфиатҳои на танҳо ду ҷониб, балки ба нафъи суботу амният ва рушди пойдори минтақа аст ва мо ин равандро чун самти стратегии сиёсӣ ҳадафмандона идома хоҳем дод.

Дар минтақаи Авруосиё мо ҳамкориҳои мустаҳками гуногунҷабҳаро бо Япония, Ҳиндустон, Ҷумҳурии Корея, Ҷумҳурии Исломии Покистон, Ҷумҳурии Туркия ва дигар кишварҳои дўст тавсеа бахшида, дар қисматҳои дигари ҳамкорӣ, аз ҷумла дар соҳаҳои бунёди инфрасохтори иртиботиву нақлиётӣ, иншооти гидроэнергетикӣ ва монанди инҳо, роҳандозӣ карда, ба рушди минбаъдаи онҳо манфиатдор хоҳем буд.

Тоҷикистон ҷонибдору ҳавасманди густариши ҳамёрии гуногунҷабҳа бо Иёлоти Муттаҳидаи Амрико ва кишварҳои аъзои Иттиҳоди Аврупо мебошад, ки онҳо дар сиёсату иқтисоди дунёи муосир нуфуз ва нақши бузург доранд.

Бинобар ин, зарурати беҳтару хубтар ба роҳ мондани барномаҳои мавҷудаву таҳияшаванда доир ба ҳамкории судманд бо Иёлоти Муттаҳидаи Амрико ва кишварҳои Иттиҳоди Аврупо аз вазифаҳои мубрами сиёсати хориҷии Тоҷикистон маҳсуб мешавад.

Мо дар раванди муборизаи фаъол ва муассир бар зидди терроризму экстремизм, гардиши ғайриқонунии маводи мухаддир ва ҷинояткории муташаккили фаромиллӣ бо ин кишварҳо ҳамкории босамар доштем ва вусъату тақвият бахшидани онҳо аз ҷумлаи ҳадафҳои мост.

Тоҷикистон имрўз бо бисёр кишварҳои мутараққии олами араб, аз ҷумла Шоҳигарии Арабистони Саудӣ, Ҷумҳурии Мисри Араб, Давлати Кувайт, Амороти Муттаҳидаи Араб, Давлати Қатар ва мамлакатҳои дигари мусулмон муносибатҳои муфиди дуҷониба ва бисёрҷониба дорад, ки аз ҷумла бар умумиятҳои таърихиву фарҳангӣ ва динии мо асос ёфтаанд. Ҳамкорӣ бо ин кишварҳо дар бахшҳои дигар, аз ҷумла дар кори мубориза бо таҳдиду хатарҳои муосир, дар ҳоли тавсеа ва густариш аст.

Дар шароити имрўзаи мураккаб ва ҳассоси таърихи башар раванди таҳким ва тақвияти бештари низоми навини муносибатҳои байналмилалӣ бар асоси усулу меъёрҳои возеҳ ва пазируфташуда, ки дар он нақши ҳамоҳангсоз бар уҳдаи Созмони Милали Муттаҳид аст, амри ниҳоят зарурӣ маҳсуб мешавад.

Мо бар онем, ки созмонҳои бузурги байналмилалӣ ва минтақавӣ, аз қабили Созмони Ҳамкории Шанхай, Созмони Аҳдномаи амнияти дастаҷамъӣ, Созмони амният ва ҳамкорӣ дар Аврупо, Созмони ҳамкории исломӣ, Созмони ҳамкории иқтисодӣ ва дигар ниҳодҳои ҳамкориҳои бисёрҷониба дар тақвияти амалии амният ва субот, татбиқи барномаҳои бузурги иқтисодӣ ва инфрасохторӣ, таъмини раванди густариши равобити халқҳо ва кишварҳо бояд нақши созандатар ва муассиртар дошта бошанд.

Аз созмонҳои байналмилалии молиявӣ низ мо чунин муносибатро интизор дорем, чун дар тўли ҳамаи солҳои истиқлолият бо Бонки Ҷаҳонӣ, Фонди байналмилалии асъор, Бонки осиёии рушд, Бонки аврупоии таҷдиду рушд, Бонки исломии рушд ва дигар ниҳодҳои молиявии байналмилалӣ равобити муассир ва фаъоли корӣ доштем ва умедвори идомаи натиҷаҳои хуби онҳо ҳастем.

Тоҷикистон соли равон вазифаи раисиро дар Созмони бонуфузи ҳамкории Шанхай ба уҳда дорад.

Вобаста ба ин, соли ҷорӣ дар назди мо корҳои зиёду муҳиме қарор доранд.

Дар кишвар гузаронидани як силсила чорабиниҳои муҳимми байналмилалӣ, аз ҷумла мулоқоти сарони кишварҳои аъзои созмон, ба нақша гирифта шудааст.

Мусоидати беш аз пеш ба рушду тавсеаи ҳамкориҳои мутақобилан судманди сиёсиву иқтисодӣ, фарҳангиву гуманитарӣ ва амниятӣ дар чаҳорчўби Созмони ҳамкории Шанхай аз ҳадафҳои асосии барномаи кории ҷониби Тоҷикистон ба сифати кишвари раисикунанда мебошад.

Мо чунин мешуморем, ки низоми нави ҷаҳонӣ бояд аз ҷангу низоъҳо, фишору зўроварӣ, терроризм, ифротгароии сиёсиву динӣ, ҷудоихоҳӣ, қочоқи маводи мухаддир ва ҷинояткории муташаккили фаромиллӣ, паҳншавии силоҳи қатли ом бояд комилан орӣ бошад ва бар ҳамкориҳои густурда, баробар ва мутақобилан судманди ҳамаи кишварҳои ҷомеаи ҷаҳонӣ асос ёбад.

Танҳо дар чунин шароит ва тавассути саъю кўшишҳои якҷоя метавон дар баробари мушкилоти глобалии замони муосир, аз ҷумла пайомадҳои тағйирёбии иқлими сайёра, фалокатҳои техногенӣ ва экологӣ, ба таври шоиста истодагарӣ кард.

Ҳамин аст, ки Тоҷикистон ба ҳамкориҳои бештар бо кишварҳои ҷаҳон ва созмонҳои байналмилалӣ дар самти мубориза бар зидди хатарҳои глобалии ҷаҳони муосир ҳамоно манфиатдор мемонад.

Вазорату идораҳоро зарур аст, ки муносибат ва масъулияти худро ба масъалаи таҳия ва иҷрои шартномаҳои байналмилалӣ таҷдиди назар кунанд.

Ҳар як санади ҳамкорӣ бояд воқеӣ, иҷрошаванда ва дархўри манфиатҳои миллӣ бошад ва ба пешрафти соҳаҳои мухталифи иҷтимоиву иқтисодии кишвар мусоидат намояд.

Бо дарназардошти зарурати такмили фаъолият дар ин самт, инчунин бештар мутобиқ намудани фаъолияти созмонҳои масъули сиёсати хориҷӣ ба Вазорати корҳои хориҷӣ ва сохторҳои марбута супориш дода мешавад, ки таҳрири нави қонун «Дар бораи шартномаҳои байналмилалии Ҷумҳурии Тоҷикистон» ва қонун «Дар бораи хидмати дипломатӣ»-ро омода ва барои баррасӣ ба Ҳукумати кишвар пешниҳод намоянд.

Дар наздиктарин муддат тасвиб намудани Консепсияи нави сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон низ аз тақозоҳои рўз аст.

Муҳтарам аъзои Маҷлиси миллӣ ва

вакилони Маҷлиси намояндагон!

Ҳамватанони азиз!

Вазифаҳое, ки дар Паёми имрўзаи Президенти кишвар доир ба ҳалли масъалаҳои калидӣ, расидан ба ҳадафҳои стратегӣ ва афзалиятҳои миллӣ барои оянда гузошта шуданд, танҳо ба хотири рушди иқтисодиву иҷтимоии давлатамон, таҳкими имкониятҳои иқтисодии он ва албатта, ба хотири боз ҳам беҳтар шудани сатҳи зиндагии халқамон равона гардидаанд.

Дар ин марҳалаи мураккаби таърихӣ ва дар шароити ҳассоси минтақа ва ҷаҳон таҳкими ваҳдати миллӣ ва муътадил нигоҳ доштани фазои сиёсиву мафкуравии ҷомеа барои давлатдории тоҷикон аҳамияти сарнавиштсоз дорад.

Бовар дорам, ки бо такя ба нерўҳои созандаи ҷомеа ва иродаи неки халқамон мо нияту нақшаҳои тарҳрезикардаамонро, пеш аз ҳама, дар самти таъмини истиқлолияти энергетикӣ, аз бунбасти коммуникатсионӣ раҳо намудани кишвар ва ҳифзи амнияти озуқавории он пурра амалӣ месозем, пешрафти минбаъдаи кишварро дар асоси заминаҳои устуворе, ки то имрўз гузоштаем, таъмин мекунем ва дар солҳои наздиктарин сатҳу сифати зиндагии халқамонро нисбат ба имрўз хеле беҳтар мегардонем.

Бо итминон изҳор медорам, ки дар роҳи расидан ба ин ниятҳои нек ва иҷрои ҳадафҳои созандаамон халқи заҳматкашу матинирода, ватандўсту ватанпарвар ва худшиносу сарбаланди Тоҷикистон дастгиру пуштибони мост.

Мо бояд бо чунин мардуми шариф ифтихор кунем ва тамоми донишу таҷриба, инчунин ҳамаи захираву имкониятҳоямонро барои таъмин намудани зиндагие сафарбар созем, ки хурду бузурги Тоҷикистон ба он шоиставу сазоворанд.

Ман ба ҳамаи вакилони Маҷлиси Олӣ, аъзои Ҳукумат, ба тамоми хизматчиёни давлатӣ, аҳли зиёи мамлакат, занону духтарони соҳибмаърифат, ҷавонони бонангу номус ва худшиносу ватандўст, соҳибкорони ҳимматбаланд ва ҳар як фарди бонангу номуси миллат муроҷиат карда, мехоҳам бори дигар таъкид намоям, ки ба мардуми шарифи тоҷик ва Ватани маҳбубамон – Тоҷикистони соҳибихтиёр, инчунин ба хотири ободии сарзамини аҷдодиамон, пешрафти давлати соҳибистиқлоламон, баланд бардоштани обрўи он дар арсаи байналмилалӣ ва ҳимояи манфиатҳои миллату давлат бо дасту дилу нияти пок ва содиқонаву поквиҷдонона хизмат кардан вазифаи фарзандӣ ва қарзи имониву инсонии ҳар яки мо ва мақсаду мароми ягонаи мост!

Ба хотири амалӣ гардидани нақшаву ниятҳои неки дар назди мо қарордошта, аз ҷумла вазифаҳои дар паёми имрўза гузошташуда, ба даргоҳи Худованди мутаол дуо мекунем, ки қабл аз ҳама, дастоварди асосиву бузургтарини халқи азизамон – ваҳдати миллӣ ва сулҳу суботи Ватани маҳбубамонро абадӣ гардонад, муҳаббату садоқати фарзандони ин миллати сарбаландро ба ояндаи ободу осудаи сарзамини аҷдодиамон афзун созад ва сарзамини биҳиштосои моро ҳамеша дар паноҳи офияташ нигоҳ дорад.

Ба кулли мардуми шарифи Тоҷикистон, аз ҷумла ба ҳамаи шумо, ҳозирини гиромӣ, хонаи обод, хушрўзиву иқболи нек, саломативу сарбаландӣ ва барори кор орзу менамоям.

Ташаккур!

Маҳмудзода М.А.

Раиси Суди конститутсионии

Ҷумҳурии Тоҷикистон,

академики АИ ҶТ,

доктори илмҳои ҳуқуқ, профессор

КОНСТИТУТСИЯИ МИЛЛЇ ВА ҶОМЕАИ ШАҲРВАНДЇ

Таърих гувоҳ аст, ки ҳар як халқият дорои расму ойин ва урфу оддати хоси худ мебошад, ки дар ҳар давру замон ўро ҳамчун миллат муаррифӣ менамояд.

Аз ҳамин лиҳоз, гузаштагони фарҳангсолору тамаддуно­фари мо ҳамеша кўшиш менамуданд, ки ин арзишҳои муқаддаси моро тавассути эъҷоди меъёрҳои ба манфиати ҷомеа равонагардида, эъмин нигоҳ доранд. Гуфтан мумкин аст, ки дар замони муосир низ ин анъанаи нек идома дода шуда, меъёрҳое эъҷоду қабул мешаванд, ки хоси мақсаду мароми миллати мо мебошанд.

Дар ҳамин радиф гуфтан роиҷ аст, ки Конститутсияи имрўза барои миллати худого­ҳу худшиноси тоҷик, ки дорои таъриху фар­ҳан­ги бойи қадима мебошад, таҳия шуда, бо дарназардошти шароити муосир таҷассум­гари ғояву арзишҳои миллии ҷомеа ва давлати озоди мо мебошад.

Қонуни асосии кишвар, ки таҳти роҳба­рии хирадмандонаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар марҳилаи басо мураккабу тақдирсоз ва пурпечутобу ҳассоси рўзҳои аввали ташак­кули давлатдории миллиамон қабул гардид, бузургтарин дастоварди даврони соҳибистиқ­лолии кишвар маҳсуб ёфта, ҳамчун санади муҳими сиёсӣ ва ҳуҷҷати сарнавиштсоз барои амалӣ намудани ҳадафҳои неки миллати куҳан­­бунёдамон, яъне бунёди давлати муосир, ки ҷавҳари аслии онро низоми демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва иҷтимоӣ ташкил дода, дар он инсон ва ҳуқуқу озодиҳои ў арзиши олӣ эътироф шудаанд, заминаи боэътимоди ҳуқуқӣ гузошт.

Арзишҳои муқаддаси Қонуни олии мам­лакат муҳимтарин рукнҳои ҷомеаи демокра­тии кишвари азизамонро муайян намуда, ҳам­чун ифодагари азму ирода ва нияту орзуҳои неки инсонӣ равшангари роҳи пешрафти ҳаёти ҷомеа буда, барои муайян на­му­дани асосҳои сохтори конститутсионӣ, таҳкими ҳокимияти давлатӣ, самтҳои ҷараёни инкишо­фи ҷомеа ва бунёди давлат­дории навин заминаи воқеӣ гузошта, рушди бемай­лони давлат, вазъи муътадили сиёсӣ ва амния­ти ҷомеа, ҳифзи манфиатҳои миллӣ ва таҳкими қонунияту тартиботи ҳуқуқиро таъмин намуд.

Бешубҳа қабули Конститутсия дастоварди бузурги халқи тоҷик дар роҳи давлатсозиву давлатдории навин маҳсуб ёфта, он дар як вақт барои пойдории сулҳу суботи комил ва ваҳдати миллӣ ва ташаккули ниҳодҳои гуно­гуни ҷомеаи шаҳрвандӣ дар кишвара­мон нақши созгор дорад ва дар заминаи он сатҳи маърифати сиёсӣ, ҳуқуқӣ ва фарҳангии аҳолӣ баланд гардид.

Даquot;,right/spanquot;serifр заминаи Конститутсия адолати ҳуқу­қӣ, яъне волоияти ҳуқуқ, ки тартиботи давлатӣ ва муносибати давлатро бо ҷомеа дар замири эътирофу эҳтироми манфиатҳо таъмин менамояд, устувор гардида, пойдории адолати иҷтимоӣ мақсаду мароми тамоми мақомоти давлатӣ ва ҷомеаи шаҳрвандӣ гардид.

Бо қабули Конститутсия ислоҳоти ҳуқу­қӣ дар кишвар бо маром идома дода шуда, нахустин санадҳои танзимкунандаи муноси­бат­ҳои вобаста ба ташаккулёбии рукнҳои давлатдорӣ, фаъол намудан ва таҳкими сохто­ри ҳокимияти давлатӣ ба тасвиб расида, мақоми нави ҳокимияти давлатӣ ҷавобгў ба талаботи замон ва ҷомеа таъсис дода шуд.

Маҳз дар асоси талаботи меъёрҳои Конститутсия санадҳои меъёрии ҳуқуқии муҳи­ме, ки ҳадафи онҳо мустаҳкам намудани рукнҳои давлатдорӣ, рамзҳои давлати муста­қи­ли Тоҷикистон ва танзими паҳлуҳои гуногуни ҳаёти иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳан­гии кишвар мебошанд, қабул карда шуданд, ки ҳамаи онҳо дар маҷмуъ ифодаи раванди солими ислоҳоти ҳуқуқӣ дар мамлакат буда, заминаи боэътимоди пешрафти ҷомеаро таъмин мекунанд.

Дар натиҷаи ислоҳоти конститутсионӣ, ки тибқи он дар таърихи сиёсии кишвар ба Конститутсия ду маротиба тағйи­ру иловаҳо ворид карда шуданд, парламенти думаҷлисаи доимомалкунанда таъсис ёфта, такмили мақо­мо­ти иҷроия ва сохтори иқтисодии кишвар идома ёфта, инсон ва ҳуқуқ ва озодиҳои ў ба сифати арзиши олӣ эътироф гардиданд ва ба низоми ҳокимияти судӣ судҳои иқтисодӣ ворид карда шуда, муҳлати ваколати судяҳо даҳ сол муқаррар гардид.

Ин ҳама навовариҳои конститутсионӣ барои ташаккули раванди татбиқи ҳадафҳои стратегии давлат, аз ҷумла таъмини истиқло­лияти энергетикиву озуқаворӣ, аз бунбасти коммуникат­сионӣ раҳоӣ бахшидани кишвар ва баланд бардоштани сатҳу сифати зиндагии мардум шароити мусоид фароҳам оварда, барои ташаккули инсони дорои тасаввурот ва фаҳмиши нави ҳуқуқӣ, ки тавонад аз манфиат­ҳои худ пуштибонӣ карда, бо кафолати мавҷудияти ҷавҳари ҷомеаи шаҳр­вандӣ ва давлати демократию ҳуқуқбунёдро таъмин намояд, мусоидат намуд.

Ин санади олӣ манфиатҳои миллии мар­думи бошарафи Тоҷикис­тонро дар худ таҷас­сум намуда, аз конститутсияҳои қаблӣ, ки дар таърихи низоми идоракунии давраҳои мухта­лифи кишварамон солҳои 1929, 1931, 1937 ва 1978 қабул гардидаанд, тафовути куллӣ дорад.

Бинобар он ки арзиши Конститутсияи имрўза дар пойдори давлати мустақили мо бе ҳамто мебошад ва бо гузашти солҳо мазмуну моҳияти навро касб мекунад, мувофиқи мақ­сад аст, ки баъзе тафовутҳои муҳими онро аз конститутсияҳои қаблӣ, хусусан аз Консти­тутсияи соли 1978 таҳлил намоем, ки онҳо барои рушди Тоҷикистони соҳибистиқлол ва ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ нигаронида шудаанд.

Пеш аз ҳама, тафовути муҳим аз консти­тут­сияҳои қаблӣ дар он аст, ки ин аввалин Конститутсияи Тоҷикистони соҳибистиқлол мебошад, ки тибқи он орзуву омоли гузашта­гони мо, ки солҳои тулони мустақилияти комил ва рамзҳои давлати миллиро интизор буданд, ҷомаи амал пўшид. Зеро барои расидан ба истиқлоли комил халқи мо роҳи дуру дарози таърихиро паси сар намуда, ба роҳи ин фазоили шукуҳманди таърихӣ бо чашми умед нигарон буд ва имрўз ҳодисаҳое, ки дар ҷаҳони мутамаддин рух дода истодаанд, шаҳодати онанд, ки дар ин масири таърих вазифаи аввалинда­раҷаи ҳар як халқу миллати худшинос ин ҳамаҷониба эмин нигоҳ доштани падидаи муқаддас ба номи истиқлолият мебошад.

Дигар ин, ки ин санади муҳими сиёсиву ҳуқуқӣ аввалин ҳуҷҷати сатҳи олии кишвар мебошад, ки на аз номи халқ балки аз ҷониби худи халқи дорои фарҳанги маънавии бостонӣ бо дарки масъулияти баланду диди тоза ва бо умеди бунёди ҷомеаи адолатпарвар тавассути баргузории райпурсӣ эълон ва қабул гардида­аст ва ин ифодаи орзую ормонҳои мардумӣ дар муқаддимаи Конститутсия мустаҳкам гардидаанд.

Сеюм, дар Конститутсия давлати демок­ра­тиву дунявӣ ва ягона будани Ҷумҳурии Тоҷикистон мустаҳкам гардида, дар заминаи он принсипҳои демократӣ ба монандӣ: эътиро­фи халқ ҳамчун баёнгари соҳибихтиёрӣ ва сарчашмаи ягонаи ҳокимияти давлатӣ, ишти­ро­ки бемамониати ҳар шахс дар идоракунии давлат, афзалияти ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, гуногунандешии сиёсӣ ва дигар падидаҳои нодири демократӣ таҷассуми худро пайдо намудаанд.

Чорум, бори аввал дар сатҳи Конститут­сия эътироф шудани забони тоҷикӣ ба ҳайси забони давлатӣ имкон дод, ки арзишҳои миллию фарҳангии миллати тоҷик эмин нигоҳ дошта шуда, ба эҳёи дубораи забони тоҷикӣ шароити мусоид фароҳам оварда шавад. Дар ин замина забони тоҷикӣ дар кишвар рушд ёфта, Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» дар таҳрири нав қабул карда шуд. Дар қонун вазъи ҳуқуқии забони давлатӣ ва истифодаи он дар кишвар мавриди танзим қарор дода шуда, дар як вақт мақоми махсуси ваколатдори ин соҳа – Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷи­кис­тон таъсис дода шуд.

Панҷум, дар Қонуни асосии кишвар меъёри муҳим, яъне арзиши олӣ эътироф шудани инсон ва ҳуқуқу озодиҳои ў (мод. 5) мустаҳкам карда шудааст, ки ин меъёри умумипазируфташудаи ҷомеаи башарӣ ба Эломияи умумии ҳуқуқи башар, ки имрўз таърихи зиёда аз шаст сола дорад, Паймони байналмилалӣ доир ба ҳуқуқҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ ва дигар санадҳои байналмилалӣ такя мекунад.

Дар ҳамин ҷо бояд зикр намуд, ки дар Конститутсия ҳамзамон меъёрҳое инъикоси худро пайдо намудаанд, ки ҳанўз зиёда аз дуву­ним ҳазор сол қабл дар Эъломияи Куруши Кабир дарҷ ёфта буданд, аз қабили ҳуқуқ ба озодии виҷдон.

Дар ин замина, имрўз дар Конститутсия (мод. 5) ҳаёт, қадр, номус ва дигар ҳуқуқҳои фитрии инсон дахлнопазир эътироф шуда, муқаррар гардидааст, ки ҳар кас ҳақ дорад муносибати худро нисбат ба дин мустақилона муайян намояд (мод. 26), ки меъёри мазкур ифодакунандаи моҳияти демок­­ра­тии давлат буда, шароити мусоидро барои инкишофи озодонаи инсон фароҳам меорад.

Шашум, дар Конститутсия аввалин маро­тиба шакли идораи ҷумҳурии президен­тӣ якдилона пешбинӣ карда шуд ва интихоби ин шакли идоракунӣ дар тўли даврони соҳибист­иқ­лолии мамлакат борҳо собит сохт, ки он ҷавобгўи мақсаду мароми халқи кишвар буда, пешбаранда ва ташаккулдиҳандаи ғояву ақидаҳои миллӣ ва ҳифзкунандаи арзишҳову дастовардҳои мардумӣ мебошад.

Назария ва амалияи илми муосири ҳуқуқи конститут­сионӣ шаҳодати он аст, ки шакли идораи ҷумҳурии президентӣ хоси сохтори давлати ягона буда, ба шарофати интихоби чунин шакли идоракунӣ давлат дар соҳаҳои гуногу­ни ҳаёти сиёсиву иқтисодӣ, иҷтимоиву фарҳангӣ ва идеологӣ ба пешравиҳо ноил гардида, метавонад соҳибихтиёрии комили худро дар арсаи сиёсати ҷаҳонӣ дар ҳар давру замон муаррифӣ ва ҳимоя намояд.

Ҳафтум, дар сатҳи Конститутсия амалӣ гардидани ҳокимияти давлатӣ дар асоси таҷзияи он ба ҳокимияти қонунгузор, иҷроия ва судӣ муқаррар карда шуда, ин меъёр имкон дод, ки шохаҳои ҳокимияти давлатӣ дар асоси принсипи боздорӣ ва мувозинат, мустақилона бидуни дахолат ба фаъолияти ҳамдигар ташаккул ёфта, ба нафъи ҷомеаи Тоҷикистон хизмат намоянд.

Ҳаштум, тибқи Сарқонуни кишвар (мод. 12) асоси иқтисо­диё­ти Тоҷикистонро шаклҳои гуногуни моликият ташкил медиҳанд. Давлат фаъолияти озоди иқтисодӣ, соҳибкорӣ, баробар­ҳуқуқӣ ва ҳифзи ҳуқуқии ҳамаи шаклҳои моликият, аз ҷумла моликияти хусусиро кафолат медиҳад. Тибқи меъёри Конститутсияи қаблии соли 1978 (мод.10) бошад, асоси системаи иқтисодиии давлатро танҳо моликияти сотсиалистӣ дар шакли моликияти давлатӣ ва колхозиву кооперативӣ ташкил медод ва кафолати дигар шаклҳои моликият, аз ҷумла моликияти хусусӣ ба фаромўшӣ рафта буд.

Дар шароити муосир бинобар дар сатҳи Конститутсия мустаҳкам гардидани эътирофи шаклҳои гуногуни моликият, хусусан моли­кияти хусусӣ ва кафолати фаъолияти озоди соҳиб­корӣ барои ташаккули муносибатҳои иқтисоди бозоргонӣ дар асоси рақобати озод, ҷалби шаҳрвандон ба фаъолияти соҳибко­рии инфиродӣ ва тавассути таъсиси шахсони ҳуқуқӣ, озодона бастани шартнома ва ворид шудан ба муомилоти гражданӣ бо такя ба принсипҳои мустақилият ва баробарӣ имкон дод, ки иқтисодиёти кишвар ба маротиб афзуда, сатҳи некўаҳолии мардум бо тадриҷ боло гардад.

Дар як вақт беҳтар гардидани сатҳи иқтисодиёти кишвар имкон дод, ки маблағ­гузории давлатии соҳаҳои иҷтимоиву маориф зиёд гардида, музди меҳнати корман­дони соҳаҳои буҷетӣ, стипендия, кўмакпулӣ, ҷуб­рон­пулӣ ва андозаи ниҳоии нафақаи шаҳрван­дон ба маротиб зиёд гардад.

Дар ин ҷода овардани баъзе факту рақам­ҳо аз Паёми Ҷаноби Олӣ, Прези­денти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба мақоми олии намояндагӣ ва қонунгузории кишвар аз 26 апрели соли 2013 шаҳодати рушди устувори иқтисодӣ ва баланд гардидани сатҳи некўаҳволии мардум мебошад.

Чунончи, маҷмўи маҳсулоти дохилӣ аз 9,3 миллиард сомо­нии соли 2006 то ба 36,2 миллиард сомонӣ дар соли 2012 афзуда, суръати афзоиши воқеии солонаи он ба ҳисоби миёна 7 фоизро ташкил дода, даромад­ҳои пулии аҳолӣ 4,2 баробар, ҳаҷми пасан­доз­ҳо чоруним ва маоши миёнаи воқеии як корманд панҷуним баробар афзоиш ёфт.

Ҳаҷми умумии даромад ва хароҷоти буҷети давлатӣ дар ҳафт соли охир аз 1,7 миллиард сомонӣ то ба 12,2 миллиард сомонӣ дар соли 2013 афзоиш ёфт, ки нисбат ба соли 2006 беш аз 7 баробар зиёд мебошад.

Маблағгузории соҳаҳои иҷтимоӣ зиёд карда шуда, дар соли 2013 он 6,4 миллиард сомонӣ ё зиёда аз нисфи буҷети давлатиро ташкил дод. Аз соли 2006 сар карда, то соли 2012 музди меҳнати кормандони соҳаҳои буҷетӣ, стипендия, кўмакпулӣ ва ҷуброн­пулӣ ба ҳисоби миёна шаш баробар зиёд гардид. Ҳамчунин аз соли 2006 то соли 2013 андозаи нафақа чоруним баробар афзоиш ёфт.

Тадбирҳои аз ҷониби давлату Ҳукумати мамлакат андешидашуда имкон дод, ки сатҳи камбизоатӣ дар мамлакат аз 81 фоизи соли 1999 то 38 фоиз паст гардида, дарозум­рии сокинони мамлакат ба ҳисоби миёна дар соли 2011ба 72,5 сол баробар шавад[1].

Ин факту рақамҳо боиси сарфа­розӣ ва ифтихори ҳамаи мо тоҷикистониён мебошад.

Нуҳум, тибқи Конститутсия аввалин маро­тиба дар таърихи сиёсии кишвар парла­менти думаҷлисаи доимамалкунандаи касбӣ (боби 3, мод.48-64) таъсис ёфта, барои рушду инкишофи ҳам андешаи парламентризми миллии мо ва ҳам амалияи демократии дав­лату давлатдориамон мусоидат намуд.

Таъсиси парламенти думаҷлиса, Маҷлиси миллӣ ва Маҷлиси намояндагон барои эҷод ва қабули қонунҳои ҷавобгў ба талаботи ҷомеа заминаи боэътимод гузошт ва ҳамагон шоҳиди онанд, ки раванди қонунэъҷодкунӣ аз ҷониби мақоми олии намояндагӣ ва қонунгу­зории кишвар бо маром амалӣ мегарад. Имрўз дар кишвар зиёда аз сесад қонун ва бисту ду кодекси ҷавобгў ба замони муосир, ки муно­сибатҳои мухталифи ҷамъиятиро ба танзим дароварда, тартиби ташкил ва фаъолияти муқомоти давлатӣ ва ташкилот­ҳоро танзим менамоянд, амал намуда, дар партави Конститутсияи кишвар заминаи боэътимоди ҳуқуқии давлати миллии мо мебошанд.

Даҳум, дигар падидаи нав, ки дар Конститутсия (мод. 78) инъикоси худро пайдо намудааст, ин дар воҳидҳои марзиву маъмурии кишвар ба монанди шаҳраку деҳот кафолати мавҷуд будани мақомоти худидора­кунии маҳаллӣ мебошад. Ниҳоди мазкур, яке аз нишондиҳандаи муҳими демократияи муосир дар кишвар маҳсуб меёбад, ки аз ҷониби худи аҳолии маҳал бо назардошти манфиатҳои умумиҷамъиятӣ, анъанаҳои миллӣ ва хусусиятҳои маҳаллӣ барои ҳалли масъалаҳои иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва фарҳангии аҳамияти маҳаллидошта таъсис ёфта, робитаи наздики давлатро бо аҳолӣ таъмин менамояд.

Дар конститутсияи кишвар, инчунин, дигар падидаҳое мавҷу-данд, ки бори аввал бо дарназардошти манфиатҳои миллии ҷомеаи Тоҷикистон, бо умеди ояндаи неку дурахшони миллати тоҷик инъикоси худро пайдо наму­данд, ки онҳо дар як вақт исботи беҳтарин конститутсияҳо будани Конститут­сияи Ҷумҳурии Тоҷикис-тон мебошад.

Яке аз арзишҳои умумибашарии эътироф­шудаи давлати демок-ратӣ – ин дар асоси баробарӣ фаъолият намудани созмону иттиҳоди-яҳои гуногун, муҳайё намудани шароити мусоид барои фаъолияти ҳизбҳои сиёсӣ ва эътирофи гуногунандешии сиёсӣ мебошад, ки кафолати мазкур таҷассуми худро дар сатҳи Конститутсияи кишвар пайдо намудааст.

Конститутсия ҳуқуқи ҳар шахсро ба озодии сухан, нашр, истифодаи воситаҳои ахбори омма, иштирок дар ҳаёти сиёсӣ ва идораи давлатӣ, муттаҳид шудан, иштирок дар ташкили ҳизбҳои сиёсӣ, иттифоқҳои касаба ва иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ, ихтиёран дохил ва баромадан аз онҳо, муроҷиат намудан ба мақомоти давлатӣ ва дигар ҳуқуқҳои фитрӣ ва позитивии инсонро мустаҳкам намуда, кафолати таъмин ва амалишавии онҳоро аз ҷониби тамоми мақомоти давлатӣ муқаррар кардааст.

Дар ҳамин радиф, баъди ба даст овардани истиқолияти давлатӣ дар асоси Конститутсияи мамлакат барои таъсиси ниҳодҳои демократӣ замина гузошта шуда, механизми ҳамкории мақомоти ҳокимияти давлатӣ бо ниҳодҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ таъмин гардид, ки ин иқдом барои густариши ислоҳоти иқтисо­диву иҷтимоӣ, ҳалли проблемаҳои ҳаётӣ ва инки­шо­фи андешаи давлатдории миллӣ мусоидат намуд.

Чунонки Президенти мамлакат, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни сухан­ро­нии хеш бахшида ба 15-солагии Шўрои ҷамъиятии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 29 апрели соли 2011 иброз доштанд «пайдоиш ва фаъолияти иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ ва дигар созмонҳои иҷтимоӣ яке аз шаклҳои ширкати фаъоли омма дар равандҳои ҳаёти сиёсии ҷомеа ва ба ин восита таъмин гардидани ишти­­роки онҳо дар идораи корҳои давлатӣ мебошад.

Зеро чунин иттиҳодияву созмонҳо ҳамчун нишонаи равшани ҷомеаи шаҳрвандӣ хоси ҷомеаи ҳуқуқбунёду демократӣ маҳсуб меё­банд».

Ҷомеаи шаҳрвандии муосир ин натиҷаи ташаккули давраи тўлонии таърихӣ буда, имрўз дар радифи давлати демократӣ барои кўшиши шаҳрвандон мустақилона ва ё дар якҷоягӣ ба душ гирифтани ҳалли масъалаҳои давлативу ҷамъиятиро сиёсати амиқро пайгирӣ менамояд.

Дар ҷомеаи шаҳрвандии ташаккулёфта, шарафи инсонӣ ва эҳтиром ба шахсият ва оила ба сифати пояи асосии сохтори ҷамъия­тиву сиёсӣ ва давлатӣ эътироф карда мешавад.

Ҷомеаи шаҳрвандӣ унсури муҳими ҷо­меаи иҷтимоӣ буда, барои амалишавии ҳуқуқу озодиҳои асосии инсон ва шаҳрванд шароити зарурӣ фароҳам меоварад, аз ин лиҳоз алоқамандии мантиқии ин ниҳоди демократӣ бо Конститутсияи кишвар ба чашм мерасад.

Ақидаи «ҷомеаи шаҳрвандӣ» ҳанўз дар Юнони қадим зуҳур карда, то асрҳои XVIII ҳамчун ҳамманои ибораи «давлат» истифода мешуд. Гузариш аз асри миёна ба давраи нав ва замони муосир ва дарки он, ки байни онҳо ва махсусан байни ҷомеаи шаҳрвандӣ ва мақомоти давлатӣ тафовут мавҷуд аст, имрўз ғояи пешбарандаи ҷомеаи шаҳрвандӣ бо ғояи пешбарандаи давлатӣ ба монанди эътироф ва кафолати ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, озодии сухан, гуногунандешии сиёсӣ ва дигар падидаҳои демократӣ, ки барои ташаккул ва ифодаи иродаи халқ мусоидат менамоянд, дар як радиф қарор доранд.

Бояд қайд кард, ки дар кишвари мо дар даврони ҳокимияти шўравӣ ибораи «ҷомеаи шаҳрвандӣ» қариб, ки истифода намегардид ва ба он таваҷҷуҳ зоҳир намешуд. Ташаккули ғояи шаҳрвандӣ асосан дар кишвари мо баъд аз ба даст овардани мустақилияти давлатӣ бо диди нав дар замоне, ки арзишҳо ва ниҳодҳои демократӣ фаъолона зуҳур карда, дар сатҳи Қонуни аосии мамлакат мустаҳкам гардиданд, ба миён омад.

Яке аз хусусиятҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ ҳаракати доимии он мебошад ва Конститут­сия ин ҳаракати доимиро кафолат дода, онро таъмин менамояд ва дар ҳамин асос консепсияи фалсавии ҷомеаи шаҳрвандӣ ба сиёсиву ҳуқуқӣ мубаддал мегардад.

Конститутсияи Тоҷикистони соҳибистиқ­лол муносибатҳои ташаккулёбандаи мутақо­би­лан судманди ниҳодҳои ҷомеаи шаҳрван­диро бо давлат таъмин намуда, вазифаи мақомоти давлатиро бобати хизмат намудан ба манфиати ҷомеа ва шахс муқаррар менамояд. Ҳамзамон, ин санади дорои қувваи олии ҳуқуқӣ вазъи ҳуқуқии аъзои ҷомеаи шаҳрвандиро таъмин намуда, тавассути кафо­лати ҳифз ва амалишавии бемамониати дар он бо ҳам муттаҳид намудани ҷомеа мусоидат менамояд.

Асоси ҷомеаи шаҳрвандиро коллектив, шахсият ва ҳокимият ташкил дода, муноси­бат­ҳои иҷтимоиву иқтисодӣ, ташкил ва фаъо­лия­ти иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ, ҳизбҳои сиёсӣ, иттифоқҳои касаба, созмонҳои эҷодӣ, ҷамъият­­ҳои динӣ, соҳаи таълиму тарбия ва фарҳанг, оила ҳамчун асоси ҷамъият ва низоми воситаҳои ахбори оммаро фаро мегирад.

Давлат ва Ҳукумати кишвар ҳамеша барои ташаккули ҷомеаи озоди шаҳрвандӣ дар асоси ғояҳои демократӣ кўшиш намуда, барои иштироки фаъоли он дар ҳалли масъалаҳои муҳими давлативу ҷамъиятӣ манфиатдор мебошад.

Барои ташаккул ва фаъолияти озоди ниҳодҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ дар асоси Консти­тутсия имрўз дар кишвар тамоми шароити зарурӣ муҳайё буда, эътирофи ҳуқуқҳои шахсӣ, сиёсӣ, иҷтимоиву иқтисодӣ ва диниву фарҳангии ҳар шахс ҷузъи таркибии сиёсати пешгирифтаи давлат буда, онҳо пайваста такмил дода мешаванд.

Барои бемамониат фаъолият намудани ниҳодҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ дар кишвар як қатор қонунҳо ба монандӣ: «Дар бораи ҳизбҳои сиёсӣ», «Дар бораи иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ», «Дар бораи озодии виҷдон ва иттиҳодияҳои динӣ», «Дар бораи ҳуқуқи дастрасӣ ба иттилоот» «Дар бораи матбуоти даврӣ ва дигар воситаҳои ахбори омма» ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ амал мекунанд.

Дар заминаи санадҳои меъёрии ҳуқуқии мавҷуда имрўз дар кишвар ҳашт ҳизби сиёсӣ расман ба қайди давлатӣ гирифта шуда, панҷтои он дар мақоми қонунгузории кишвар намояндаҳои худро доранд. Зиёда аз 2400 созмонҳои ҷамъиятии ғайриҳукуматӣ, 270 (аз 446) рўзномаву маҷаллаи ҷамъиятиву хусусӣ, 28 (аз 44) шабакаи радиотелевизионии хусусӣ ва 9 (аз 10) агентии иттилотии ғайриҳукуматӣ озодона фаъолити хешро дар фазои демократии кишвар пеш мебаранд, ки ҳамзамон тавассути онҳо вазифаҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ амалӣ карда мешаванд.

Ин шаҳодати он аст, ки ҷомеаи шаҳрвандӣ ва давлат дар ҳамкории доимӣ буда, аз ҳамдигар ҷудонашаванда мебошанд ва нақши давлати демократӣ дар он аст, ки фаъолияти сиёсии он барои мавҷудият ва ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ ва муҳайё намудани фазои мусоиди сиёсӣ ба онҳо равона карда шавад.

Ҳамзамон, ин нишондиҳандаи он аст, ки дар заминаи Конститутсия ва санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ ташкилотҳои гуногун таъсис дода шуда, фаъолияти воситаҳои ахбори омма дар шароити озод ва гуногунандешӣ пеш бурда мешаванд ва мустақилияти ҳизбҳои сиёсӣ кафолат дода шуда, худидоракунии маҳаллӣ ҳамчун принсипи муҳими демократӣ эътироф карда шудааст.

Дар шароити мусоир нақш ва мавқеи ҷомеаи шаҳрвандӣ бо дарназардошти арзиш­ҳои миллӣ дар таҳкими ғояи давлати демокративу озод чун аз ҳарвақта бештар муҳим буда, пешбурди фаъолияти онро дар ҳамбастагӣ бо пешбурди сиёсати давлатӣ тақозо дорад.

Ҷомеаи шаҳрвандӣ бояд дар ҳалли масъалҳои мухталифи давлативу ҷамъиятӣ фаъолона иштирок намуда, дар як вақт барои тарбияи насли наврас дар руҳияи ватандўстӣ, хештан­шиносӣ ва ҷавонмардиву ахлоқи ҳамида, риояи арзишҳои миллӣ ва демокра­тиву умумибашарӣ, эҳтиром нисбат ба Конститутсия ва қонунҳо, дарк намудани ягонагии ҳуқуқ, озодӣ ва вазифаҳои асосии инсон ва шаҳрванд, таъмини фаъолнокии сиёсии аҳолии ҷумҳурӣ саҳми арзанда дошта бошад.

---

[1] Ниг.: Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Маҷлиси Олӣ аз 26 апрели соли 2013. www.president.tj.

Каримов К.М.

Судя-котиби Суди конститутсионии

Ҷумҳурии Тоҷикистон

КОНСТИТУТСИЯ МАҶМЎИ АФКОРИ

СИЁСЇ ВА ҲУҚУҚИИ ИНСОНИЯТ АСТ

Инсоният аз замони пайдоиш, инкишоф ва дарки худ ҳам­чун субъекти бошуури ҷомеа, бо табиати бениҳоят сахту сангин дар набард буда, баҳри ҳифзи худ ва пойдор мондан ва аз байн нарафтанаш кўшиши зиёде ба харҷ додааст. Худро қисмати табиат эҳсос намуда, табиат ба ҳеҷ ваҷҳ ба шуури одамон муқобил гузошта намешуд. Тартиби ҳаёти ҷамъиятӣ чунон табиӣ ва тағйирнаёбанда менамуд, ки ҳамчун ҳаёти табиат.[2]

Баъдан худро вориси асосии табиати бою рангин, дорои неъматҳои бузурги моддӣ ҳисобида, ҳайвоноти ваҳширо ром ва мутеи худ намуда, барои ҳаёти худ мувофиқ гардонидааст.

Бо ба вуқўъ омадани тақсимоти бузурги меҳнат, гузаштан ба зиндагии бошууронаи ҷамоавӣ, авлодӣ ва қабилавӣ дар инсон талаботи маънавӣ низ боло рафта, худро ҳамеша озод дидан мехост ва озод зистан. Адолати иҷтимоӣ, баробарӣ ва баробарҳуқуқӣ, эътироф, кафолат ва ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои фитрӣ бармаҳал ба шуури ҷамъиятии инсон ворид гардид. Инсон кўшиш менамуд, ки талаботи аввалиндараҷаи маънавӣ ва ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои худро тавассути урф, одат ва анъанаҳо амалӣ на­муда, ба муқобили касоне, ки ҳуқуқу озодиҳои инсонро поймол менамуд, мубориза барад.

Бо ба вуҷуд омадани давлат зарурат ба механизм ва низоми нис­батан пешрав, объективӣ, воқеӣ ва сохтори пур­қуввати онро ҳифзкунанда ба миён омад, ки ин зуҳурот ҳуқуқ буд. Пайдоиши ҳуқуқ ҳамчун пайдоиши давлат- ин пеш аз ҳама инъикоси шароити моддии ҳаёти ҷомеа, натиҷаи рушду таҳким, мурак­кабшавии муносибатҳо ва равандҳои гуногун­ҷабҳаи ҷамъиятӣ, боло рафтани шуури сиёсӣ ва ҳуқуқии инсоният аст.

Одамон, ки пеш ба таври ҷудогона зиста, дар муносибатҳои бай­ниҳамдигариашон ягон қоидаро дастрас наме­кар­данд, баъдан маҷбур шуданд, ки ба манфиати бехатарии ҳама ва ҳар кас бо ҳамдигар муттаҳид шаванд, қонунҳо-меъёри ҳуқуқ ва ҳақиқатро муқаррар намоянд, ки онҳо ҳукмфармоии беқонуниро бартараф намуда, заифонро ҳифз ва худсарии зўронро пешгирӣ намоянд.[3]

Зарурат ба эътироф, кафолат, ҳифз ва танзими ҳуқуқи инсон дар санади меъёрии ҳуқуқӣ ба миён омад ва чуноне ки таъкид мешавад: «фаъолияти амалии одамон вобаста ба инкишофи худ дар назди онҳо вазифаҳои нав ба навро мегузорад, ки ҳаллу фасли онҳо танҳо зимни омўзиш ва истифодаи қувваҳои табиат ва ҷомеа мумкин аст.»[4]

Ҳамин тариқ, ҳуқуқ бо ҳамон сабабҳое, ки давлат пайдо шудааст, арзи ҳастӣ карда, зери ҳамон равандҳои сиёсӣ, иқтисодӣ ва ичтимоӣ марбут ба тағйирёбии давлат тағйир ёфтааст.

Дар адабиётҳо қайд карда мешавад, ки дар марҳилаҳои аввал ҳуқуқ ҳамчун маҷмўи одатҳои нав ба вуҷуд омада, риояи онҳо аз ҷониби мақомоти навташкилшудаи давлатӣ, пеш аз ҳама судҳо таъмин карда мешуд. Баъдан меъёрҳои ҳуқуқ (қоидаҳои рафтор) бо санадҳои князҳо, шоҳон ва амалдорони ба онҳо чунин ваколатдодашуда муқаррар мегардиданд.

Табиист, ки амалдорон кўшиш менамуданд, ки дар ин санадҳо манфиатҳои худро мустаҳкам намоянд, ки ин ба онҳо то андозае муяссар мегардид. Ёдгориҳои ҳуқуқӣ ва адабии он замонҳо дар Юнони қадим, Рими қадим, Мисри қадим ва Сурия ва баъдан ба мо меросмонда аз он шаҳодат меди­ҳанд.[5]

Дар баробари пайдоиши ҳуқуқ, ҳамчунин кўшишҳои дарк кардан ва фаҳмидани ин зуҳурот, моҳияти дохилӣ ва шакли зуҳури берунии он, асосҳои объективӣ, ҷой ва нақши он дар олам, қонунияти пайдоиш ва инкишоф, қоида ва воситаҳои дарк, вобастагӣ ва нақши он дар ҳаёти инсон, дар тақдири халқҳо ва инсоният низ ба миён омад.

Вобаста ба дарк ва фаҳмидани ҳуқуқ ҳамчун шакли зарурии озодӣ, баробарӣ ва адолат дар ҳаёти ҷамъиятии одамон фалсафаи ҳуқуқ, назарияи ҳуқуқ, таърихи ҳуқуқ ва соҳаҳои ҳуқуқ арзи ҳастӣ карданд, ки дар маркази он ҳуқуқи фитрӣ ва баъдан ҳуқуқи позитивӣ қарор гирифт. Афкори сиёсӣ ва ҳуқуқӣ, ғоя ва арзишҳо пайдо шуда, рушд ва таҳким ёфтанд, ки онҳо таърихи зиёда аз сеҳазорсола доранд.

Ғояҳои нахустини ҳуқуқӣ, ки бевосита ба вазъи ҳуқуқии шахсият алоқаманд буданд, дар Юнони қадим пайдо шуда, онҳо ғояи баробарӣ, адолат ва озодӣ буданд. Озодӣ ба демократия ва ҳокимияти халқ алоқаманд арзёбӣ гардида, дар худ ҳам озодии сиёсӣ ва ҳам шахсиро дар бар мегирифт.[6]

Масалан, донишманди бузурги Эллин Пифагор (580-500 то солшумории мо) қоидаҳои ахлоқиро оид ба ҳурмати падару модар ва қонунҳо ва аз рўи эътиқод иҷро намудани онҳоро инкишоф дод. Ў ғояи ҳифзи баробари шаҳрвандонро дар назди қонун пешниҳод намуд,[7] ки ин андешаҳо баъдан дар санадҳои ҳуқуқии байналмилалӣ, консти­тутсияи давлатҳо, аз ҷумла қисми якуми моддаи 17 Конс­титутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон низ ҷойи сазовори худро ёфт.

Чунонки: «Ҳама дар назди қонун ва суд баробаранд».[8]

Демокрит (асрҳои V-IV то солшумории мо) ба демократия ҳамчун шакли идоракунӣ таваҷҷуҳи зиёд дошта, аҳамияти тартиботи ҳуқуқиро дар риояи ҳуқуқ ва манфиатҳои шаҳрвандон таъкид мекард. Ў чунин андеша дошт, ки дар демократия камбағалӣ аз зиндагии хуб дар назди шоҳон қобили қабул аст, зеро озодӣ аз ғуломӣ беҳтар аст ва инсон ҳамчун вуҷуди ҳуқуқӣ бояд ҳаёти худро бо манфиат ва талаботи дигарон мувофиқ намояд» [9]

Эллади Протагор (481- 411 то солшумори мо) ҳуқуқшинос ва нотиқи бузург ғояи олиеро рўйи кор овард, ки тибқи он «Инсон- ченаки ҳамаи ашьё мебошад», ки баъдтар ҳамин ғоя санги маҳаки инкишофи давлати ҳуқуқбунёд, консепсияи табиӣ-ҳуқуқии ҳуқуқи инсонро ташкил дод.

Солон (638-559 то солшумории мо) ходими сиёсии афинагӣ мақсад аз такмили қонунгузориро дар таъмини ҳама «одамони оддӣ» ва «доро» ба ҳифзи баробар дар назди қонун медид. Вай яке аз тарафдорони фаъоли ҳуқуқ ва уҳдадориҳои шаҳрванд оид ба ҳифзи ватан буд ва қайд мекард, ки «Ватан бояд аз модар, падар ва ҳама хешовандон боло бошад», ки ин андеша дар моддаи 43 Конститутсияи мо инъикоси худро ёфтааст, чунончи:

«Ҳифзи Ватан, ҳимояи манфиати давлат, таҳкими истиқлолият, амният ва иқтидори мудофиавии он вазифаи муқаддаси шаҳрванд аст.[10]

«Озодӣ- ин ҳукмронӣ аз болои худ аст» таъкид мекард Суқрот (470/469-399. Ў бори аввал дар хусуси иштироки шаҳрвандон дар ҳаёти ҷамъиятӣ ва давлатӣ андешаронӣ намудааст.

span style=MsoNormalCxSpMiddlespan style=

Платон (427-347 то солшумории мо) умумиҳатмӣ будани ҳуқуқ ва ғояи давлати идеалӣ ва давлати ҳуқуқбунёдро пешниҳод карда, таъкид мекард, ки қонун бояд некўаҳволии тамоми давлатро таъмин намояд, бори аввал оид ба иштироки занон дар ҳаёти сиёсии давлат ва баробари онҳо бо мардон, озодии сухан ва сензура изҳори андеша кардааст, ки ин андеша аз мадди назари Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дур нест, чунончи:

Моддаи 17. Мардон ва занон баробарҳуқуқанд.

Моддаи 30. Ба ҳар кас озодии сухан, нашр, ҳуқуқи истифодаи воситаҳои ахбор кафолат дода мешавад.

Сензураи давлатӣ ва таъқиб барои танқид манъ аст.[11]

Аристотел Арасту (384-322 то солшумори мо) мақсади давлатро некўаҳволии умумӣ дониста, дар бораи иштироки омма дар идоракунии давлат ҳарф зада, мақсади асоси сиёсатро муваффақ шудан ба некўаҳволии умумӣ арзёбӣ мекард. Давлатро ташкилоти сиёсӣ ва шаҳрвандро вуҷуди сиёсӣ медонист.

Ба нақши давлат дар амалӣ намудани ҳуқуқҳои инсон аҳамияти ҷиддӣ медод, моликияти хусусиро тарафдорӣ намуда, таъкид мекард, ки дар давлати идеалӣ аз ҳад зиёд сарвандмандон ва аз ҳад зиёд камбағалон набояд вуҷуд дошта бошанд. Бори аввал оид ба меҳнат ва истироҳат андеша рондааст.[12]

Ҳуқуқшиносони Рим ба сифати арзишҳои муҳимтарини статуси ҳуқуқии шахсият: интизом (итоати қатъӣ ба ҳукуматдорон), адолат ва раҳмдилӣ (қарзи фарзандон дар назди волидайн), ягонагӣ (ягонагии шаҳрвандони Рим), қувва (матонат ва мардонагӣ) шаъну шарафи ҳарбӣ-ро пешниҳод намуданд.

Дар давраи феодалӣ, яъне асрҳои миёна Фома Аквинский (1225-1274) одамро вуҷуди иҷтимоӣ ва сиёсӣ дониста, Николо Макиавели (1469-1527) моликияти шахсиро муқаддас медонист. У қайд мекард, ки шахс тайёр аст, куштори падари худро фаромўш кунад, аммо барои моликияти аз дасти ў рафта тайёр аст, қасд гирад. Жан Боден (1530-1596) ҳуқуқшиноси маъруфи давраи Эҳъё нависандаи асари «Шаш китоб оид ба давлат» давлатро дастгоҳи ҳокимият арзёбӣ намуда, се аломати он: соҳибихтиёрӣ, ҳуқуқ, моликиятро асоснок намуда, дар инкишофи давлат нақши сарватмандони миёнаро махсус таъкид мекард.[13]

Ин гуна андешаҳои сиёсӣ ва ҳуқуқӣ баъдан ҳамчун арзишҳо эътироф карда шуда, аз ҷониби мутафаккирони минбаъда низ садо медоданд. Онҳо ҷой худро дар санадҳои ҳуқуқӣ ва бо пайдоиши конститутсия ҳамчун санади олии эътибори ҳуқуқӣ дошта, мавқеи худро дар он ёфтанд.

Ҳамин тариқ, андеша ва ғояи конститутсионализм ин моли инсоният аст, ин натиҷаи рушди афкори фалсафию сиёсӣ ва ҳуқуқии ҷомеаи башарӣ мебошад, ки дар пайдоиш, побарҷоӣ ва расидан то ба дараҷаи назария, консепсия, амалия ва санади навишташуда нақши олимону мутафаккирони ҳамаи халқҳои олам, аз ҷумла фарзандони баруманди миллати мо низ ҳаст.

Пайдоиши калимаи лотинии «конститутсия», ки мазмуни он барпо намудан, бунёд гузоштан ва таъсис додан аст, илман муайян карда нашудааст. Ақидаҳое ҳастанд, ки ин истилоҳ аз гардиши техникии «rem publicam constitutire», ки санадҳои императорҳои римӣ сар мешу­данд, гирифта шудааст.[14]

Ба андешаи аксар олимон ин истилоҳ ҳанўз дар асрҳои VI-VII пеш аз милод, яъне давраи ҷомеаи ғуломдорӣ дар шаҳрҳои Юнони қадим маълум буд. Дар империяи Рим фармонҳои императориро, ки тартиби фаъолияти институтҳои оммавиро (сиёсӣ) ба танзим медароварданд, конститутсия ном мебурданд. Дар баъзе аз давлатҳои феодалӣ онро хартия, ки созиши миёни ҳокимияти королӣ, феодалҳо ва шаҳрҳоро инъикос мекард ва санадҳо оид ба шаҳрҳои (минтақаҳо) федералиро низ конститутсия меномиданд.[15]

Дар давраҳои ибтидоии ташакулёбӣ, конститутсия, инчунин бо истилоҳи «қонуни асосӣ» (Lex fundamentals)[16] ва «қонунҳои консти­тутсионӣ» низ истифода мешуд.

Чунончи, Гобсс дар китоби «Левифан» истилоҳи «қонуни асосиро қонуне меҳисобид, ки бекор кардани он давлатро вайрон намуда, ба анархия бурда мерасонад».[17]

Ба андешаи олими немис Г. Еллинек «мазмуни қонуни асосӣ дар асосҳои ибтидоии ташкили давлат ва салоҳияти он, яъне дар муқар­рароти он принсипҳое ифода меёбад, ки тибқи онҳо эътирофи ҳуқуқи табаа ташаккул ёфтааст.»[18]

Аксари муҳаққиқони конститутсионализм пайдоиши консти­тутсияро ба давраи ба саҳнаи сиёсӣ ворид гардидани буржуазия ва муборизаи он ба муқобили феодализм ва мутлақият нисбат медиҳанд ва зимни таҳлили ин масъала аз инқилоби буржуазӣ дар Британияи Кабир, (1640-1649), ки нисбат ба дигар давлатҳо пештар ба вуқўъ пайвастааст, ёдовар мешаванд.

Ғояи конститутсияи навишташуда дар Британияи Кабир ба вуҷуд омадааст, аммо дар ин давлат то ҳол конститутсияи навишташуда вуҷуд надорад. Ба ин нигоҳ накарда, дар он ҷо як қатор ҳуҷҷатҳо, ба монанди: Хартияи бузурги озодӣ (1215), Олоти идоракунӣ (1653), Санади корпуси Хабеас (1679), Санад оид ба таъмини беҳтари озодии табаагӣ ва пешгирии маҳбускунӣ берун аз баҳрҳо (1679), Билл оид ба ҳуқуқҳо (1689), Санад оид ба валиаҳд (1701) ва Санад оид ба иттифоқ бо Шотландия (1706) ва ғ. қабул карда шудаанд, ки аксари онҳо хусусияти конститутсионӣ дошта, то имрўз эътибори худро гум накардаанд.

Афкори фалсафию сиёсию иҷтимоии халқи тоҷик низ аз мав­ҷудияти чунин санадҳои конститутсионӣ холӣ нест ва чуноне ки Э. Раҳмон дар суханронии худ ба муносибати 15-умин солгарди қабули Конститутсияи (Сарқонуни) Ҷумҳурии Тоҷикистон қайд намуданд: «Гарчанде илми ҳуқуқшиносии мамолики Ғарб қонунҳои асосӣ ва қонун­ҳои ин кишварҳоро ҳамчун манбаи нахустини пайдоиш ва эътирофи ҳуқуқу озодиҳо иинсон мешуморад, вале миллати мо низ дар ҳаллу фасли ин масъала дар ҳошияи таърихи башар набудааст. Дар ин бобат ёдовар шудан аз Эъломияи ҳуқуқи башари Куруши Кабир, ки зиёда аз дувуним ҳазор сол қабл аз ин қабул гардида буд, кофист.

Бояд гуфт, ки санади мазкур нахустин маротиба дар таърихи башар ҳуқуқ ба озодии виҷдон, ҳуқуқ ба озодии ҳаракат ва ҳуқуқ ба дахлнопазирии манзилро эътироф ва татбиқ кардааст.

Аз ин рў, тоҷикон, ки дорои фарҳанги волои инсондўстӣ мебошанд, татбиқи орзуву ормонҳои ниёгони гузаштаи хеш ва ҳадафу талошҳои донишмандону мутафаккирони худро дар хусуси инсон ва ҳуқуқу озодиҳои он, қадру қимат ва шаъну номуси ў ба Конститутсияи худ ҷой доданд».

Ҳанўз дар аввалин китоб ё таълимоти фалсафию иҷтимоӣ ва динии аҷдодони мо «Авесто», мазмуни фаъолияти инсони муътақид дар сегонаи зардуштӣ: ҳумата, ҳухта, ҳварита «рафтори нек, гуфтори нек ва пиндори нек» муайян гардида, ба «рафтори бад, гуфтори бад ва пиндори бад»-и инсони ғайримуътақид муқобил гузошта шуд.[19]

Мафҳумҳои «азата»-олиҳиммат-донишманд ва «асна»- донишманд, аз эътибори донишманд дар ҷомеа ва ба донишмандону хирадмандон ниёз доштани аҷдодони гузаштаи мо дарак медиҳад.

Донишманди маъруфи тоҷик С. Абдуллоев ба нақши тоҷикон дар идоракунии давлат дахл карда, боифтихор таъкид менамояд, ки «Пўшида нест, ки тоҷикон аз аҳди бостон дар таъйиди муҳимтарин равандҳои таърихии машриқзамин ва бад-ин васила ҷомеаи башарӣ нақши умда ва созанда доштанд. Аз зикри далоили фаровон дар таърихи қадиму ҷадид худдорӣ варзида, фақат ин нўқтаро гўшзад меоварем, ки дастгоҳҳои муназзам ва комилиёри идорӣ, ки Сомониён бунёд ниҳоданд, дар тўли чанд қарни баъдина барои силсилаҳои Ғазнавиён, Салҷуқиён, Хоразм-шоҳиён ва ғайра сармашқ ва чароғи ҳидоят буд»[20].

Асарҳои Абунаср Муҳаммад ибни Тархон (Абунасри Форобӣ)-ро (853-950) зиёда 160 адад ном мебаранд, дар таҳлил ва муайян намудани мавқеи сарвари сиёсӣ, шахсият дар давлат ва низоми идоракунӣ аҳамияти калон доранд.

Дар таълимоти Форобӣ масъалаҳои иҷтимоӣ-сиёсӣ, алал­хусус пайдоиш ва вазифаҳои давлат, шаклҳои давлаторӣ ва некахлоқӣ мавқеи муҳим дорад. Мутафаккир такомули ҷамъиятро бо «нуфузи меъёр дар байни аъзои он алоқаманд мекунад. Хирадмандиро сифати баланди ахлоқ дониста, ягонагии онро ба рафтор ва амал, эҳтироми тарафайни аъзои ҷамъият, адолат, муҳаббат, ростгўӣ, дурандешӣ зикр мекунад».[21]

Абуалӣ ибни Сино чунин андеша дошт, ки пайёмбар роҳбари ҷомеаи одилона ва таъмини файзи илоҳиро дар рўи замин ба уҳда дорад. Пайёмбар барои иҷрои вазифаҳои корҳои давлатӣ бояд аз ҳисоби шах­сони шоиста ҷонишин дошта бошад. Сарвари кишварро ў бо чор сифат: далерӣ, адл, ҳусни тадбир ва хирад кафш намуд.

Абуалӣ Ҳасан ибни Алии Тусӣ машҳур ба Низомулмулк (1018-1092) шахсест, ки дар ҳаёти сиёсӣ, адабӣ ва мадании халқҳои тоҷику форс бо эҷод намудани «Сиёсатнома» мавқеи босазоеро ишғол намудааст ва муҳаққиқон «Сиёсатнома»-и ўро беҳуда дастуруламали сиёсии хонадони Салҷуқиён наменоманд.

Низомулмулк борҳо хотирасон менамуд, ки дар кори идораи давлат мавқеи одамони донишманд, кордону бомаҳорат ва содиқу вафодор бузург аст. Баҳри амалӣ кардани чунин таълимоти худ Низо­мулмулк чораҳои зиёде меандешид. Маҳз бо саъйи кўшиши шахсии ў дар Бағдод, Нишопур, Исфаҳон ва ғайраҳо мадрасаҳо кушода, кори таълиму тарбия намудани одамони зарурӣ ба роҳ монда мешавад. Дигар ин ки вай исроркорона тавсия мекунад, ки сарварони давлат бо одамони дар асоси таълиму тарбия ва бо мурури замон ба воя расида бояд бо мулоҳизаву эҳтиёткорӣ рафтор кунанд: «Бандагоне, ки парварда бошанд ва бузург карда, нигоҳ бояд дошт, ки умре дигар аз рўзгори мусоид бояд, то бандаи шоиста ва озмуда ба даст ояд».[22]

А. Крымский ба фаъолияти вазири оқилу доно баҳо дода, қайд мекунад, ки «бо шарофати Низомулмулк, аз як тараф, давлати дар натиҷаи задухўрди байниҳамдигарӣ ва тохтутози зиёди сулолаи Салҷуқиён хароб ва бесарусомон гашта каму беш ба тартиб оварда шуда бошад, аз тарафи дигар, иқтисодиёти давлат ба по гузошта мешавад».[23]

Тибқи консепсияи конститутсионализм, назарияи таҷзияи ҳоки- мият ва ҳуқуқҳои фитрии инсон, мақсади қабули конститутсия- ин аз муқаррар намудани ҳадди ба амал баровардани ҳокимияти давлатӣ ва маҳдуд намудани он дар чорчўбаи муайян ва дар вақти амалӣ намудани ҳокимият роҳ надодан ба худсарӣ нисбати шохаҳои алоҳидаи ҳокимият аз тарафи дигар шохаи ҳокимият, инчунин нисбати шахсиятҳои алоҳида иборат мебошад.[24]

Ба андешаи А.Д. Градовский «Хусусияти асосӣ ва умумии шакл-ҳои конститутсионӣ он аст, ки онро маҳдудкунии ҳокимияти давлатӣ номи­дан мумкин аст, ки тибқи он новобаста дар дасти халқ ё монарх ё намояндагии халқӣ будани он ин ҳокимият мутлақ намебошад».[25]

Олимони англис Е.Уэйд ва Г. Филлипс қайд мекунанд, ки «Зери мафҳуми конститутсия одатан ҳуҷҷати дорои аҳамияти махсуси ҳуқуқӣ фаҳмида мешавад, ки тибқи он асосҳои ташкилӣ ва функсияи мақомоти идоракунии давлат муайян карда шуда, принсипҳои муайянкунандаи фаъо­­ли­яти ин мақомот ташаккул меёбад.»[26]

Ф.Лассал дар маърўзаи худ «Моҳияти конститутсия» қайд мена-мояд, ки «қонститутсияи воқеии мамлакат-ин амалан таносуби қувваҳои дар мамлакат мавҷудбуда мебошад, конститутсияи навишташуда он вақт устувор аст ва аҳамият дорад, ки таносуби воқеии қувваҳои ҷамъиятиро инъикос карда тавонад.»[27]

Ёдовар шудан ба маврид аст, ки дар рушд ва таҳкими ҳуқуқи конститутсионӣ ва конститутсионализм нақши Эъломияи истиқлолият (1776) дар ИМА ва Эъломияи ҳуқуқи инсон ва шаҳрванд (1789) дар Франсия махсус қайд карда мешавад.

Бори аввал дар Эъломияи истиқлолият дар сатҳи санади меъёрии ҳуқуқӣ қайд гардид, ки сарчашмаи ҳокимият танҳо халқ мебошад, давлат ва ҳукумат танҳо дар он ҳолат ҳуқуқи мавҷудият доранд, ки агар онҳо ба инсон хизмат намуда, манфиатҳои ўро ҳифз намоянд.

Масъала дар хусуси қабули санади олии ҳокимият, ки иродаи та-моми миллат ва халқро ифода карда тавонад, дар лоиҳаи амалинашудаи «созишномаи халқи»-и Кромвел (1653) низ пешбинӣ шуда буд, ки тибқи он шарти қабули санади олии ҳокимият аз тарафи тамоми халқ ба имзо расидани он буд.

Баъдан файласуфи франсуз Ж.Ж. Руссо нақши халқро дар ба имзо расонидани конститутсия дастгирӣ карда, тақвият бахшид. Ў қайд мекунад, ки муқаррар намудани конститутсия розигии ҳамаи шаҳрвандонро тақозо дорад. Он бояд натиҷаи қарори якдилона буда, бояд аз тарафи тамоми шаҳрвандон ба имзо расонида шавад ва мухолифони конститутсия дар миёни шаҳрвандон бояд хориҷиён ҳисобида шаванд.[28]

Ин моҳияти махсуси конститутсия то имрўз мавқеи ҳукмфармоии худро дар назария ва амалияи конститутсионӣ гум накардааст ва бо «Мо, халқи… ҳамин конститутсияро қабул мекунем ва эълон медорем», оғоз шудани тамоми конститутсияҳои олам, аз ҷумла Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон низ тасодуфӣ нест.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Э. Раҳмон ба ин хусусияти муҳими конститутсия, аз ҷумла Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дахл карда, дар иҷлосияи XVII Шўрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон қайд кардаанд, ки «Хусусияти асосӣ ва муҳими Конститутсияи мазкур дар он аст, ки он на санади аз тарафи гурўҳи одамон қабулшуда, балки аз тарафи аксарияти халқ қабул карда шудааст. Аксарияти аҳолӣ ба Конститутсия овоз доданд. Ин дастоварди бузурги мо ба ҳисоб меравад».[29]

Дар Эъломияи франсузӣ аз 26 августи соли 1789 бори аввал қайд карда мешавад, ки халқе, ки кафолати ҳуқуқ ва озодӣ ва принсипи таҷзияи ҳокимиятро намедонад, конститутсия надорад. Ғояи асосии Эъломияи зикршударо консепсияи баробарҳуқуқӣ ва озодӣ, ки ба ҳар кас аз лаҳзаи таваллуд дахл дорад, ташкил медиҳад.

Ҳамин аст, ки Эъломия то имрўз пояи ҳуқуқи конститутсионии франсузиро ташкил медиҳад. Вай дар конститутсияи Франсия аз 4 октбяри соли 1958 тасдиқи худро ёфтааст. 16 июли соли 1971 Шўрои Конститутсионии Франсия Эъломияро ҳуҷҷати эътибории ҳатмии ҳуқуқӣ дошта эълон намуда, вайрон намудани онро ба ғайрикон- ститутсионӣ будани санадҳо баробар намуд.

Соли 2003 бошад, ЮНЕСКО ҳуҷҷатро ба Феҳристи «Ёддоштҳои ҷаҳон» ворид намуд.

Конститутсия чунин санади умумии (универсалӣ) ҳуқуқӣ ва сиёсӣ гардид, ки дар он муҳимтарин ва арзишмандтарин дастовардҳои афкори сиёсиву ҳуқуқии ҷомеаи башарӣ, аз қабили: бунёди давлати демократӣ, ва ҳуқуқбунёд, тақсими ҳокимияти давлатӣ, сарчашмаи ягонаи ҳокимият будани халқ, демократияи намояндагӣ, тавассути раъйпурсиву интихобот ташкил кардани ҳокимият, арзиши олӣ будани инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои он, дахлнопазирии ҳуқуқҳои фитрии инсон, ҳуқуқ ба моликият ва ҳифзи он, дар асоси равияҳои гуногуни сиёсӣ ва мафкуравӣ инкишоф ёфтани ҳаёти ҷомеа, дар асоси қонун таъсис ва фаъолият намудани дастгоҳи давлатӣ ва мақомоти давлатӣ, уҳдадории мақомоти давлатӣ ва шахсони мансабдори онҳо оид ба ҳифзи ҳуқуқҳои инсон ва шаҳрванд гирд оварда шудаанд, ки он ба мафҳуми лотинии конститутсия- «барпо намудан, бунёд гузоштан ва таъсис додан»- мувофиқ гардид.

Итоатгари қонун будан, волоияти қонунро таъмин кардан, ки мутафаккирони тамоми давру замон таъкид бар он доштанд, бо мурури замон «ба волоияти Конститутсия», «арзиши олӣ ва эътибори олии ҳуқуқӣ доштани Конститутсия», «риояи бечуну чарои Конститутсия ва мустақиман амал намудани меъёрҳои он» ва ғ. табдил ёфт.

Чунонки файласуф ва ҳуқуқшиноси маъруфи Юнони қадим Хилона таъкид мекард: «Итоатгари қонунҳо бош, аввалан худро шинос. Ба ҳарфи қонунҳо нисбат ба он, ки ба нотиқон гўш медиҳӣ, бисёртар гўш андоз, зеро беқонунӣ ба парокандагӣ ва барҳамхурии ҷамъият бурда мерасонад».

«Шоҳон ва ҳокимон-қайд мекард файласуфи Юнони қадим Суқрот – онҳое мебошанд, ки ҳукмфармоӣ карда метавонанд, аммо на бо роҳи зўроварӣ, балки бо ёрии қонун.

Риояи қатъии қонунҳо аз ҷониби мутафаккири бузург, ходими сиёсӣ ва математики машҳур Пифагор некўкории олӣ ҳисобида мешуд.[30]

Аммо аз замоне, ки Конститутсия дар фаҳмиши имрўза ҳамчун муҳимтарин ҳуҷҷати сиёсию ҳуқуқӣ ва институти демократӣ ба фазои сиёсии иҷтимоии ҷомеаи башарӣ ворид гардид ва дар танзими муносибатҳои ҷамъиятӣ нақши аввалиндараҷа ва калидиро касб кард, зиёда аз 226 сол сипарӣ мегардад. Ин сана аз соли 1787 аз қабули аввалин конститутсияи навишташуда дар ИМА оғоз меёбад, ки бо қабули он конститутсия ба қонуни асосии давлат табдил ёфт.

Бо ин назардошт, конститутсия санади талаботи аввалиндараҷаи давлат ва ҷомеа гардид ва 3 майи соли 1791 дар Полша, 3 сентябри соли 1791 дар Фаронса, соли 1809 дар Шветсия, соли 1811 дар Венесуэла, соли 1812 дар Испания, соли 1814 дар Норвегия, соли 1815 дар Нидерландия, соли 1831 дар Белгия, соли 1863 дар Люксембург ва дар дигар давлатҳо конститутсияҳо пайи ҳам қабул гардиданд. Ғоя дар хусуси он, ки конститутсия бояд дар ҳама давлат вуҷуд дошта бошад, дар тамоми ҷаҳон паҳн гардид.

Вобаста ба чунин санади муҳими ҳуқуқӣ ва сиёсӣ буданаш, мафҳум ва моҳияти калимаи конститутсия дар адабиёти ҳуқуқшиносӣ бо паҳлў ва тобишҳои гуногун рушд кард, ки дар миёни онҳо:

– «санади дорои эътибори олии ҳуқуқӣ ва асоси ҳуқуқии ҳаёти ҷомеа будани Конститутсия»;

«танзимкунандаи асосҳои ташкили давлат ва муносибати давлат ва инсон будани Конститутсия»;

«бархурдор будани Конститутсия аз суботу устувории махсус», «тибқи Конститутсия ба хотири таъмини ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд маҳдуд кардани ҳокимияти давлатӣ»;

«маҷмўи меъёрҳои ҳуқуқии давлат будани Конститутсия ва ба меъёрҳои он мувофиқат намудани меъёрҳои ҳуқуқии дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ»;

«таъминкунандаи суботи сиёсӣ ва тартибу низом дар давлат ва ваҳдати сиёсии халқ будани Конститутсия»[31] ва ғ. нақши муайянкунанда доранд.

Ҳамин тариқ, Конститутсия ҳамчун ҳуҷҷати муҳими сиёсӣ ва дар миёни санад­ҳои меъёрии ҳуқуқӣ санади олии эъти­­бори ҳуқуқӣ дошта аз талаботи аввалиндараҷаи инсон ба ҳаёт, зиндагӣ, озодӣ, адолати иҷтимоӣ, баробарӣ ва дахлнопазир будани ҳуқуқу озодиҳои ў ба май­дони сиёсӣ, ҳуқуқӣ, ичтимоӣ ва фарҳангӣ ворид шудааст.

Ин хусусияти Конститутсия аз ин бармеояд:

1) Дар Конститутсия меъёрҳои конститутсионӣ- ҳуқуқии хусусияти умумӣ, ки барои танзими конститутсионӣ – ҳуқуқӣ аҳамияти авва­лин­дараҷа доранд, муқаррар карда мешаванд. Ҳамаи дигар сарчашмаҳо аз меъёрҳои конститутсионӣ сарчашма мегиранд ё бармеоянд, ҷузъиёти онҳо муайян ва танзим карда мешавад.

2) Хусусияти Конститутсия дар мазмуну мундариҷаи васеи меъёр­ҳои он ифода мегардад. Онҳо ба ҳама самтҳо ва соҳаҳои ҳаёти ҷомеа, аз ҷумла сиёсат, иқтисодиёт, соҳаи иҷтимоӣ, фарҳангӣ ва маънавиёт таъсир мерасонанд. Бо ин хусусияташ Конститутсия аз дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ, ки танҳо ба танзими як самти фаъолият алоқамандӣ доранд, фарқ мекунад.

3) Конститутсия эътибори олии ҳуқуқӣ дорад ва меъёрҳои он мустақиман амал мекунанд. Қонунҳо ва дигар санад span style= style=ҳои ҳуқуқӣ, ки хи­лофи Конститутсияанд, эътибори ҳуқуқӣ надоранд (Ниг: қисми 1 мод­даи 10 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, моддаи 15 Конститутсияи Федератсияи Россия ва ғ.).

4) Дар Конститутсия намудҳои зиёди сарчашмаҳои ҳуқуқӣ муайян карда мешаванд. Дар он номгўи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ, ки ин ё он самти фаъолияти давлатиро танзим менамоянд, эътибори ҳуқуқии онҳо, тартиб (протседураи қаMsoNormalбули онҳо) бекор кардан ва нашр кардан муқаррар карда мешавад.

5) Аҳамияти Конститутсия ҳамчун сарчашмаи асосии ҳуқуқ дар он зоҳир мегардад, ки меъёрҳои дар он муқар­раркардашуда ҳамчун шакли ифодаи иродаи давлатии халқ хизмат менамоянд. Дар Конститутсия он ҳадафҳо, ки ҷомеа дар назди худ мегузорад, принсипи ташкил ва фаъолияти ҳаётӣ муайян карда мешавад.

6) Конститутсия дар муқоиса бо дигар сарчашмаҳои ҳуқуқ на дар сатҳи ҳуқуқӣ санади олӣ ба ҳисоб меравад, балки бо моҳияти ҷамъиятии худ санади эътибори олӣ дошта мебошад.[32]

Чунонки дида мешавад, конститутсия то ба дараҷаи соҳиб шудан ба унвони қонуни асосии давлат эволютсияи дуру дарози таърихиро аз сар гузаронида, амалан синтези афкори пешқадами фалсафию сиёсӣ, ҳуқуқию фарҳангии ҷомеаи башарӣ мебошад, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон бо такя аз таҷриба ва арзишҳои вуҷуддоштаи давлату давлатдорӣ, анъанаҳои қабул кардани конститутсияҳо, раванди конститутсионализм ва таҷрибаи 70-солаи конститутсионализми сотсиалистии худ (консти­тутсияҳои солҳои 1929, 1931, 1937 ва 1978) 6 ноябри соли 1994 консти­тутсияи давлати соҳибихтиёру демократӣ, ҳуқуқбунёду иҷтимоии худро қабул ва эълон намуд.

Қабули Конститутсияи соли 1994 Ҷумҳурии Тоҷикистон ба давраи шикасти низоми авторитарӣ-тоталитарии идоракунии шўравӣ, саъйю кўшиш ва талоши роҳбарияти давлати тозабунёд ҷиҳати дар- ёфти роҳи инкишофи миллӣ ва давраи ҷанги шаҳрвандӣ, ки якпорчагӣ ва истиқлолияти давлатии Тоҷикистонро зери суол қарор дода буд, рост омад ва чуноне ки Э. Раҳмон қайд намуданд: «Халқи Тоҷикистон бо вуҷуди вазъи душвори сиёсиву иқтисодӣ ва нобасомониву мушкилоти солҳои аввали истиқлолият, бо камоли масъулияти шаҳрвандӣ, дарки қарзи ватандорӣ ва такя ба арзишу муқаддасоти таърихиву фарҳангии худ… нахустин Конститутсияи давлати соҳибистиқлоли худро қабул карда,… орзую ормонҳои чандинасраи ниёгони хешро амалӣ намуд».[33]

Конститутсияи соли 1994 Ҷумҳурии Тоҷикистон давлатро зери ҳукмронии ҳуқуқ тобеъ намуда, фаъолияти тамоми шохаҳои ҳокимият, дастгоҳи давлатӣ ва роҳбарияти сиёсии кишварро ба маҷрои конститутсионӣ равона намуд. Давлат тамоми имконият ва захираҳои мавҷудаи худро барои раҳоӣ ёфтан аз ҷанги шаҳрвандӣ, таъмини тамомияти арзӣ ва якпорчагии давлат, баргардонидани ҳамватанони бурунмарзӣ, ҳифз ва кафолати ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд сафарбар намуд.

Аҳамияти таърихию сиёсии Конститутсияи соли 1994 Ҷумҳурии Тоҷикистон дар он ифода меёбад:

Аввал, қабули Конститутсия истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистонро ҳамчун давлати демокративу ҳуқуқбунёд ва иҷтимоӣ ҳукми қонунӣ бахшид. Санадҳои инъикоскунандаи раванди истиқ­лолияти давлатии Тоҷикистон, аз ҷумла Эъломияи истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 24 августи соли 1990, Изҳорот дар бораи истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 9 сентябри соли 1991, қарори Шўрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 9 сентябри соли 1991 «Дар бораи эълон шудани истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон», Қарори Шўрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 9 сенябри соли 1991 «Дар хусуси дохил кардани тағйироту иловаҳо ба Эъломияи истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон» ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ пурра дар Конститутсия дарҷ гардиданд.

Дуюм, тавассути ин ҳуҷҷат ҷомеаи ҷаҳонӣ ба хусусияти давлатӣ мо ҳамчун давлати демокративу ҳуқуқбунёд ва иҷтимоӣ, таъриху фарҳанг ва забони миллӣ, сиёсати дохилӣ ва хориҷӣ, муносибат ба инсон ва шаҳрванд ва ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои он, мавқеи халқ дар низоми ҳокимияти давлатӣ, муносибати давлат ба моликият, ба тартиби таъсиси мақомоти олии ҳокимияти давлатӣ, аз ҷумла ҳокимияти судӣ, мақомоти маҳаллӣ ва худидоракунӣ шиносоӣ пайдо намуд. Ба ибораи дигар, Конститутсия шиносномаи давлат ва халқи Тоҷикистон гардид. Узви Созмони Милали Муттаҳид ва муҳимтарин созмонҳои байналмилалии дунё будани Тоҷикистон, аз ҷониби 147 давлати дунё чун кишвари соҳибистиқлол эътироф карда шудани он ва бо 128 мамлакати ҷаҳон равобити дипломатӣ барқарор намудаш шаҳодати гуфтаҳои боло мебошад.

Сеюм, қабули Конститутсия барои ҳокимияти сиёсӣ, ки дар иҷлосияи таърихии XVI Шўрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба сари қудрат омада буд, аҳамияти таърихӣ дошта, ба он нерўю илҳоми тоза бахшид. Онро ба татбиқи сиёсати пешгирифтаи худ: хомўш кардани ҷанги шаҳрвандӣ дар қаламрави давлат, ба ватан ва ҷои зист баргардонидани муҳоҷирони иҷборӣ, таъмини амнияти шаҳрвандон ва бунёди мақомоти ҳокимияти давлатӣ ва ғайра, ки дар иҷлосияи зикршуда пеш гирифта буд, раҳнамун сохт. Кулли мардуми Тоҷикистон барои қабули Конститутсия овоз дода, амалан пуштибонии худро аз иқдомҳои роҳбари давлат Эмомалӣ Раҳмон изҳор намуданд.

Чорум, Конститутсия ба ҳама андешаҳои пучу бофташуда, ки давлатдорӣ ва қобилияти ташкилии тоҷиконро оид ба бунёди давлати миллӣ зери суол мегузоштанд, хотима гузошт. Қабули конститутсия новобаста аз вазъи душвори таърихӣ, ягонагии халки Тоҷикистонро баръало нишон дода, ҳама ҳарзагўиҳои душманони дохиливу хориҷии миллати тоҷикро ботил баровард.

Панҷум, Конститутсия давлати Тоҷикистонро давлати ичтимоӣ арзёбӣ намуд, ки ин барномаи ҷорӣ ва стратегии давлат аст. Бо ин, давлат ва Ҳукумати Тоҷикистон барои дар ҳама соҳаҳои хоҷагии халқ ба амал баровардани фаъолияти созандагиву бунёдкорӣ, ки мо худ шоҳиди натиҷа ва дастовардаҳои он мебошем, шароити мусоиди сиёсиву ҳуқуқӣ ба даст овард.

Дар зарфи 7 сол, яъне аз соли 2006 то соли 2013 чорумин баробар зиёд гардидани андозаи нафақа ва аз 212 миллион сомонӣ ба 1,6 миллиард сомонӣ, яъне ҳафтуним баробар афзоиш ёфтани ҳаҷми маблағгузории он; аз 81 фоизи соли 1999 то 38 фоиз, яъне қариб 45 фоиз дар соли 2013 қоҳиш ёфтани сатҳи камбизоатӣ, ки он «асосан натиҷаи рушди иқтисодӣ ва таъмин гардидани суботи макроиқтисодиву иҷтимоӣ мебошад»;[34] дар сатҳи 7-9 фоиз пешбинӣ шудани афзоиши солонаи иқтисодӣ ва то соли 2020 беш аз 80 фоиз афзудани маҷмўи маҳсулоти дохилӣ ва вобаста ба ин аз 12 то 16 фоизи маҷмўи маҳсулоти дохилӣ расонидани маблағгузори соҳаи иҷтимоӣ аз ин шаҳодат медиҳад.

Аз рўи баҳои Шўрои иқти­содӣ ва иҷ­ти­моии СММ (ЭКОСОС), Ҷумҳурии Тоҷи­кистон «аз давлати камда­ромад ба қатори давлатҳои бо даромади миёна арзёбишаванда»[35] ворид карда шудааст, ки ин даст­овардҳои Ҷумҳурии Тоҷикистонро бе сиёсати баркашидашудаи ҳуқуқӣ, ки он аз Конститутсия ибтидо мегирад, тасаввур кар­­дан мум­кин нест ва он боиси сарфарозии мо нашуда наметавонад.

Шашум. Тағйироту иловаҳои 26 сентябри соли 1999 ва 22 июни соли 2003 ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон воридгардида инъикоси равандҳои сиёсию ҳуқуқӣ, иҷтимоию фарҳангии давлат ва ҷомеа, инчунин демократикунонии минбаъдаи ҷанбаҳои зикршудаи ҷомеаи Тоҷикистон мебошад.

Онҳо пеш аз ҳама ба мустаҳкам намудани нақши инсон ва ҳуқуқу озодиҳои он дар давлат, таҳкими ҳокимияти давлатӣ, аз ҷумла ҳокимияти иҷроия, қонунгузор ва судӣ равона карда шудаанд. Онҳо инъикоси раванди сулҳу ваҳдат дар мамлакат буда, нишон доданд, ки Конститутсия ҳамчун санади олии эътибори ҳуқуқӣ дошта низ метавонад ҳамрадифи ҳаёти сиёсиву иҷтимоии ҷомеа бошад, бо он якҷоя қадам занад.

Тағйироту иловаҳои ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ворид­­гардида бори дигар собит намуданд, ки давлат ва халқи Тоҷи­кистон ба Конститутсия чун ҳуҷҷати сиёсӣ ва санади меъёрии ҳуқуқии эътибори олии ҳуқуқӣ дошта ҳамчун санади зинда муносибат доранд. Ба ин санад бо назардошти манфиатҳои давлату ҷомеа, демократикунонии минбаъдаи ҳаёти иҷтимоию сиёсӣ, таҳкими сохтори идораи давлатӣ ва ҳокимияти давлатӣ ва ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон мумкин аст тағйироту иловаҳо ворид карда шаванд.

Ҳар қадар ки мо аз санаи қабули Конститутсияи кишварамон дур меравем, ҳаёти ҷомеа аҳамияти таърихию сиёсӣ, ҳуқуқию фарҳангии ин санади сарнавиштсози миллатро бо мазмуну мундариҷаи нав рўи кор меорад. Мо ҳамон қадар ба ақлу хиради азалии халқи азизамон, ки дар давраи басо ҳассоси таърихӣ атрофи роҳбари навинтихоби давлат Эмомалӣ Раҳмон муттаҳид гардида, онро қабул карда, ба бақои миллат ва давлат асос гузоштанд, сари таъзим фуруд меорем.

Дар баробари ин, зиракии сиёсиро нисбати манфиатҷўиву сиёҳ­дилии иддае аз «ҳомиёни давлату миллат ва Конститутсия», ки дар ҳар лаҳзаи ногувор сару садо бардошта, дастовардҳои назарраси дар муддати кўтоҳтарин бадастомада, нақши Конститутсияро дар таъмини суботи сиёсию иҷтимоии мамлакат ва фаъолияти созандагию бунёд­коронаи давлату миллатро нодида мегиранд, аз даст намедиҳем.

Аз ҷониби дигар беэътиноӣ ба арзишҳои умумибашарии эътироф­намудаи инсоният, коста гаштани тартибот ва низоми байналмилалӣ, дахолати рўйирост ба корҳои дохилии давлатҳои алоҳида, ки истиқлолият ва тамомияти арзии онҳоро зери хавфу хатар мегузорад, фаъол гаштани созмонҳои террористиву ифротгароӣ ва ҷиноятпешаи транссмиллӣ ва ҳар чӣ бештар ба зери тасарруфи онҳо даромадани минтақаҳои гуногуни дунё, зиёд гаштани муноқишаҳои дохилӣ, ки ба таври оммавӣ ба поймол гаштани ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд оварда расонидаанд, ба асосҳои сохтори конститутсиони давлатҳо ва ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон, хавфу хатари ҷиддиро ба бор меоранд. Чунин ҳолатҳои ногувор натанҳо ба авзои сиёсии як давлат ё минтақа, балки дар маҷмўъ ба тартибот ва низоми байналмилалӣ таъсири манфӣ нарасонда намемонад.

Баъдан, ба эътибор нагирифтани конститутсияҳои давлатҳои ало­ҳида, ирода ва манфиатҳои қисмати зиёди аҳолӣ, байрақ намудани «ҳуқуқи инсон» ва «фалокатҳои гуманитарӣ», бисёрстандартӣ дар ҳалли масоили умдатарини байналмилалӣ, яроқноккунӣ ва дастгирии қисмати шаҳрвандон дар мубориза бар зидди ҳокимият солҳои охир фалокатҳои фоҷиабори зиёди конститутсиониро рўи кор оварданд, ки маар­думи Тоҷикистон низ тавассути дасти душманони миллати мо бо истифода аз фарҳанги пасти сиёсию ҳуқуқӣ ва сатҳи худшиносиву худогоҳии баъзе аз шаҳрвандони мамлакат ба ҳаводиси барои ҷомеаи мо номатлуб кашида мешаванд.

Имрўзҳо, ки мо дар арафаи 20-умин солгарди қабули Консти­тутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон қарор дорем, бояд мавҷудияти ин санади олии тақдирсози миллатро дар ҳаёти ҷомеа аз ҳар вақта дида ҳассостар эҳсос намоем. Дар доира ва меҳвари ин санад зистанро омўзем, меъёрҳо ва муқаррароти онро қоидаи рафтори худ қарор диҳем ва арзишҳои онро чун гавҳараки чашм ҳифз намоем.

Онро ҳамчун бузургтарин дастовард, роҳнамо ва пайвандгари наслҳо дар қатори чунин ифтихору сарбаландии инсонӣ ва миллии худ- ватану ватандорӣ, худшиносӣ, худогоҳӣ ва ҳуввияти миллӣ ҷойгузин намоем. Бо такя ба арзишҳои умумибашарию миллӣ, дарки моҳият ва мазмуни созандаю бунёдкоронааш онро як ҷузъи таркибии ғояи миллӣ эътироф намоем. Аз хотир набарорем, ки устувории конс- титутсия-ин устувории ҷомеа ва давлат буда, устувории ҷомеа ва давлат-устувории конститутсия мебошад.

Расидан ба ҳадафҳои зикршуда аз ҳар фарди ҷомеаи Тоҷикистон новобаста аз мавқеи иҷтимоӣ масъулияти баланди шаҳрвандӣ, риоя ва эҳтироми Конститутсия ва қонунҳо ва аз ҳокимият фаъолияти бо низоми конститутсионӣ, таъмини кафолати ҳамаҷонибаи ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, оштинопазириро нисбат ба қонуншиканиҳо ва ҳуқуқвайронкуниҳо аз ҷониби ҳама гуна мақомот ва кормандони онҳо, ки тавассути қарорҳои ғайриқонунии онҳо ҳуқуқу озодиҳои шаҳрвандон вайрон гардида, боиси сарсонию саргардонии онҳо мегарданд, тақозо дорад.

Садсолаҳо паси ҳамсипарӣ мешаванд. Мо итминони комил дорем, ки шаҳрвандони мамлакат қабули нахустин Конститутсияи Тоҷикистони соҳибистиқлоли худро дар фазои худшиносиву худогоҳии миллӣ, ваҳдати миллӣ, тинҷию оромӣ ва якпорчагии давлати ҳақиқатан иҷтимоию шаҳрвандӣ пешвоз мегиранд. Меъёрҳои онро бо мазмуни нав ва воқеияти таърихӣ кафш ва дарк менамоянд, таҳким мебахшанд ва дар роҳи инкишофи давлати мутамаддини худ чароғи ҳидоят менамоянд.

---

[1] номзади илмҳои сиёсӣ

[2] История политических и правовых ученый. Учебник для вузов/ Под. обш. редак. проф. О.В. Мартышина. – М.: Норма, 2006. С.15.

[3] Трубетской Е.Н. Энциклопедия права. Киев, 1906. Саҳ.44.

[4] Ниг. Общая теория государства и права. Академический курс в 2-х томах. Отв. ред. проф. М.Н. Марченко.- Том 1. Теория государства. М: Изд. «Зерцалло», 1998. Саҳ.8.

[5] Ниг. Древнее право. Вып.1. М.,1966. Саҳ. 262-289.

[6] Нудненко Л.А. Конституционные права и свободы личности в России. Учебное пособие. Отв. редактор Н.В. Витрук, СПб.: Изд.Р.Асланова «Юридический центр Пресс» 2009.- Саҳ.12

[7] Дар ҳамин ҷо. Саҳ.13

[8] Ниг. Конститутсияи (Сарқонуни) Ҷумҳурии Тоҷикистон. Душанбе-2003. Саҳ.11

[9] Нудненко Л.А. Конституционные права и свободы личности в России. Учебное пособие. Отв. редактор Н.В. Витрук, -СПб.: Изд.Р.Асланова «Юридический центр Пресс» 2009.- Саҳ.13

[10] Ниг. Конститутсияи (Сарқонуни) Ҷумхурии Тоҷикистон. Душанбе-2003. Саҳ.15.

[11] Ниг. Конститутсияи (Сарқонуни) Ҷумхурии Тоҷикистон. Душанбе-2003. Саҳ.11,13.

[12] Нудненко Л.А. Конституционные права и свободы личности в России. Учебное пособие. Отв. редактор Н.В. Витрук, -СПб.: Изд.Р.Асланова «Юридический центр Пресс» 2009.- Саҳ.14

[13] Дар ҳамон ҷо. Саҳ.23-25

[14] Ниг. Козлова Е.И., Кутафин О.Е. Конституционное право России. Учеб.-4-е изд., перераб. и доп.-М.: Проспект, 2010. С.72.

[15] Ниг. Советское государственное право: Учебник. Под ред. С. С. Кравчука. М., 1985. С. 34.

[16] Ниг. Козлова Е.И., Кутафин О.Е. Дар ҳамон ҷо.. С.72.

[17] Конституционное право зарубежных стран. Учебник для вузов, 2-ое изд. Под общ.ред. М.В. Баглая, Ю.И. Лейбо и Л.М. Энтина. М.: Норма, 2005. С 62.

[18] Ниг. Еллинек Г. Право современного государсва. СПБ.,1998. Т.1 С.391.

[19] История Таджикского народа. Том I. Древнейшая и древняя история. Душанбе 1998. С.236.

[20] Абдуллоев С. Амир Исмоили Сомонӣ. Хуҷандж. 1998. С.12.

[21] Дар ҳамон ҷо. С.43.

[22] Низомулмулк. Сиёсатнома. Душанбе. Адиб.1989. С8.

[23] Крымский А. История Персии, её литературы и дервишской теософии: В 3 т. — Изд., перераб. совместно с Н. Фрейтагом. — М., 1909—1917. С.180.

[24] Конституционное право зарубежных стран. Учебник для вузов, 2-ое издание. Под общ.ред. М.В. Баглая, Ю.И. Лейбо и Л.М. Энтина. М.: Норма, 2005. С 61-68.

[25] Градовский А.Д. Государственное право важнейших европейских держав. СПб.,1985. С.3.

[26] Уэйд У., Филлипс Г. Конституицонное право. М.1950. С.3.

[27] Лассал Ф. Сущность контституции: Что дальше? СПб.,1905. С.33-34.

[28] Ниг. Козлова Е.И., Кутафин О.Е. Конституционное право России. Учеб.-4-е изд., перераб. И доп.-М.:Проспект, 2010. С.67.

[29] Ниг. Раҳмонов Э. Тоҷикистон дар роҳи демократия ва ҷомеаи мутамаддин.Душанбе,1996. С 146.

[30] Общая теория государства и права. Академический курс в двух томах. Учебник для вузов. Том 1. Ответ.ред. проф. М.Н. Марченко. Москва.Зерцало 1998. С. 381.

[31] Достиев А.С. Конституция Республики Таджикистан 1994 года: История разработки. Принятия и основные положения. Душанбе, АО «Матбуот». 2001. С.3-6.: Тафсири илмию оммавии Конститутсияи (Сарқонуни) Ҷумхурии Тоҷикистон. Зери таҳрири Академики АИ ҶТ М.А. Маҳмудов. Душанбе. Шарқи озод. С.15-17.: Конституционное право зарубежных стран. Учебник для вузов, 2-ое изд., Под общ.ред. М.В. Баглая, Ю.И. Лейбо и Л.М. Энтина. М.: Норма, 2005. С. 61-68.

[32] Ниг. Козлова Е.И., Кутафин О.Е. Конституционное право России: учеб.- 4-е изд., перераб. и доп.-М.: Пропект, 2010. Саҳ.12.

[33] Суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Э.Раҳмон дар Конференсияи байналмилалии илмию амалии «Мақомоти назорати конститутсионӣ дар шароити ҳамгироии системаҳои ҳуқуқӣ: таҷрибаи байналмилалӣ ва амалияи Тоҷикистон» Душанбе 3-4 ноябри соли 2010. Ахбори Суди конситутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон № 4 2010. С.7.

[34] Ниг. Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмо­малӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон. ш.Душанбе, 26 апрели соли 2013.Саҳ.8.

[35] Ниг. Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмо­малӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон. ш.Душанбе, 26 апрели соли 2013.Саҳ.10.

Гулов А.А.

Сардори шуъбаи умумӣ ва хизмати

давлатии Суди конститутсионии

Ҷумҳурии Тоҷикистон

САНАДҲОИ БАЙНАЛМИЛАЛЇ ҚИСМИ

ТАРКИБИИ НИЗОМИ ҲУҚУҚИИ ТОҶИКИСТОН

Давраи нав дар таърихи фаъолияти муносибатҳои мустақили байналмилалии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 9 сентябри 1991 оғоз гардид. Баъд аз пошхурии Иттиҳоди Шўравӣ ба тамоми ҷумҳуриҳои ҳайати он, аз ҷумла ба Тоҷикистон имконият фароҳам омад, ки ба давлати соҳибихтиёр табдил ёфта, субъекти мустақили муносибатҳои байналмилалӣ гардад.

Пояҳои сиёсати берунаи Тоҷикистони соҳибихтиёр дар Эъломия оид ба соҳибихтиёрии давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон гузошта шуда буданд, ки дар он гуфта мешавад: «Ҷумҳурии Тоҷикистон дар муносибатҳои байналхалқӣ ба сифати субъекти мустақили ҳуқуқи байналхалқӣ баромад намуда, дар фаъолияти худ барои сулҳи пойдор, роҳ надодан ба истифодаи зурӣ дар ҳалли баҳсу мухолифатҳо байни давлатҳои соҳибихтиёр, инкишофи ҳамкории байни онҳо дар ҳалли проблемаҳои глобалӣ, ки дар назди инсоният истодаанд, мубориза мебарад».[[1]] Тоҷикистон худро барои имзои созишнома ва шартномаҳои баробарҳуқуқу дуҷониба манфиатноки дутарафа ва бисёртарафа, ки ҳуқуқи ягон давлати соҳибихтиёрро поймол намекунад, бо тамоми шарикон бе гузориши ҳеҷ гуна шартҳои қаблӣ кушода эълон менамояд.

Қайд кардан бамаврид аст, ки мурофиаи қонунгузорӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон низ ба ин омилҳо зич алоқаманд буда, имрўзҳо ба таҷрибаи байналмилалӣ бештар такя менамояд. Чунин тарзи гузориши масъала ба он вобаста аст, ки ҳуқуқэҷодкуниро ҳама вақт низомҳои ҳуқуқӣ думболагир мебошанд.

Дар замони имрўза бошад, мурофиаи қонунгузорӣ вобаста ба таҷрибаи давлатҳои пешқадами ҷаҳонӣ ба роҳ монда мешавад. Маълум аст, ки ташаббуси қонунгузорӣ ба ҳокимияти иҷроия ва қонунгузории давлатӣ мувофиқи Қонуни асосии кишвар, яъне Конститутсияи (Сарқонуни) Ҷумҳурии Тоҷикистон дода шудааст.

Созмони Милали Муттаҳид барои таҳкими қонунгузорӣ миёни миллатҳо аз роҳи тараққии онҳо ва ҷиҳати омўзиши санадҳои байналмилалӣ корҳои назарасро ба итмом мерасонад. Созмони Милали Муттаҳид садҳо муоҳида ва қарордодҳои фарогирандаи ҳамаи соҳаҳои қонуни байналмилалӣ аз ҳуқуқи шахс то ҳифзи муҳити зистро таҳия кардааст.[[2]]

Ҷумҳурии Тоҷикистон Конститусияи худро қабул намуда, ҷонибдорӣ ба меъёрҳо ва принсипҳои умумиэътирофшудаи ҳуқуқи байналмилалӣ эълон кардааст ва худро ҷузъи ҷудонашавандаи ҷомеаи ҷаҳонӣ ва эҳтиромгузорӣ, баробарҳуқуқӣ ва дўстии ҳама халқу миллатҳо меҳисобад. Аз ин ҷиҳат соҳибихтиёрии давлати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз рўи табиати ҳуқуқии худ категорияи ҳуқуқи байналмилалӣ буда, вазъӣ умумии байналмилалии ҳуқуқӣ ва ҳуқуқу уҳдадориҳои онро муқаррар менамояд.

Аз ин рў, дар қисми 3 моддаи 10 Конститутсияи (Сарқонуни) Ҷумҳурии Тоҷикистон омадааст, ки: «Санадҳои ҳуқуқии байналмилалие, ки Тоҷикистон онҳоро эътироф кардааст, қисми таркибии низоми ҳуқуқии ҷумҳуриро ташкил медиҳанд. Агар қонунҳои ҷумҳурӣ ба санадҳои ҳуқуқии байналмилалии эътирофшуда мутобиқат накунанд, меъёрҳои санадҳои байналмилалӣ амал мекунанд».[[3]]

Санадҳои ҳуқуқии байналмилалии аз ҷониби Тоҷикистон эътирофшуда ба сифати қисми таркибии низоми ҳуқуқии мамлакат муқаррар шудааст. Ҷумҳурии Тоҷикистон аъзои созишномаҳои бисёртарафаи байналмилалие мебошад, ки дар сатҳи Созмони Милали Муттаҳид, Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил ва дигар ташкилотҳои байналмилалӣ ва минтақавӣ қабул ва ба имзо расидааст. Масалан, Ҷумҳурии Тоҷикистон узви паймонҳои СММ оид ба ҳуқуқи шаҳрвандӣ ва сиёсӣ, оид ба ҳуқуқи иқтисодӣ, иҷтимоӣ, фарҳангӣ ва ғайра мебошад. Ҳамаи созишномаҳои зикргардида аз ҷониби мақомоти қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон тасдиқ карда шудааст.

Дар моддаи 10 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон таъкид мегардад, ки қонунҳо ва санадҳои ҳуқуқии байналмилалии аз ҷониби Тоҷикистон эътирофшуда танҳо пас аз интишори расмии онҳо амал менамоянд. Тартиби интишори расмии қонунҳоро Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ» танзим мекунад.[[4]]

Қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар рўзномаҳои «Ҷумҳурият», «Садои мардум», «Ахбори Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон» ва «Феҳристи ягонаи давлатии санадҳои меъёрии ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон» ба забони давлатӣ ва бо забони муоширати байни миллатҳо интишор карда мешаванд.

Хотирнишон бояд кард, ки дар Конститутсия афзалияти санадҳои ҳуқуқии байналмилалӣ нисбат ба қонунгузории дохилӣ зикр шудааст ва тамоми фаъолияти қонунгузории парламенти ҷумҳурӣ дар масъалаи пешниҳоди ҳуқуқу озодиҳои сиёсӣ, ҳуқуқи муттаҳидшавӣ дар иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ, ҳизбҳои сиёсӣ, иттифоқҳои касаба ва дигар ташкилотҳои ҷамъиятӣ аз паймонҳои байналмилалӣ, инчунин Эъломияи умумии ҳуқуқи башар сарчашма гирифтаанд.

Инчунин, дар банди 5 қисми 1 моддаи 57 Конститутсияи (Сарқонуни) Ҷумҳурии Тоҷикистон омадааст, ки тасдиқ ва бекор кардани шартномаҳои байналмилалӣ ба салоҳияти Маҷлиси намояндагон таалуқ дорад.[[5]]

Ҳоло аҳамияти тасдиқи шартномаҳои байналмилалӣ хеле афзудааст, зеро дар такмили қонунгузории миллӣ ҳамарўза эҳсос карда мешаванд.

Амалияи байналмилалии тарзҳои изҳори ризоияти давлатро ба ҳатмӣ будани шартномаи байналмилалӣ муқаррар кардааст: имзокунии шартномаи байналмилалӣ; тасвиби (ратификатсияи) шартномаи байналмилалӣ; қабули шартномаи байналмилалӣ; тасдиқи шартномаи байналмилалӣ; ҳамроҳшавӣ ба шартномаи байналмилалӣ; мубодилаи ҳуҷҷатҳое, ки шартномаи байналмилалиро ташкил медиҳанд ва дигар тарзҳое, ки тарафҳои шартнома муайян мекунанд.

Асосҳои байналмилалии қатъгардии шартномаҳои байналмилалӣ инҳоянд: 1) ба охир расидани мўҳлати амали шартномаҳои байналмилалӣ; 2) иҷро шудани шартҳои шартномаҳои байналмилалӣ; 3) денонсатсия намудани шартномаҳои байналмилалӣ; 4) ба вуқўъ омадани воқеае, ки дар шартномаи байналмилалӣ пешбинӣ шудааст.

Асосҳои дигари қатъгардии шартномаҳои байналмилалӣ инҳоянд: 1) розигии тарафҳо ба қатъ гардонидани шартнома; 2) бекор намудани шартнома; 3) моҳиятан вайрон намудани шартҳои шартнома аз ҷониби як ё якчанд тарафҳои он; 4) дар ҳолати қатъшавии мавҷудияти субъетҳои шартнома; 5) дар муддати ҷанг.

Бекор кардан (денонсатсия), яъне яктарафа рад намудани шартномаи байналмилалӣ танҳо ба ҳамон шартҳои зикршуда амалӣ карда мешавад, ки агар он тасдиқ карда шуда бошад. Дар айни замон, бекор кардан аз лиҳози ҳуқуқӣ маънои бекор кардани қарор дар бораи ратификатсияро дорад. Ҷараёни бекор кардан бояд ба ҷараёни тасдиқ намудан мутобиқ бошад. Маҷлиси намояндагон қарори тасдиқ ё бекор кардани шартномаи байналмилалиро қабул мекунад. Агар лоиҳаи қарор дар бораи тасдиқ ё бекор кардани шартномаи байналмилалӣ миқдори зарурии овози вакилони Маҷлиси намояндагонро нагирад, дар он сурат ҷараёни тасдиқ ва бекор кардани шартномаи байналмилалӣ гузаштанашуда ҳисобида мешавад.[[6]]

Дар Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи шартномаҳои байналмилалии Ҷумҳурии Тоҷикистон», ки аз 11 декабри соли 1999 қабул шудааст, ҳадафи эътироф намудани санаҳои байналмилалӣ нишон додааст, ки шартномаҳои байналмилалӣ асоси ҳуқуқии муносибатҳои байналмилалиро ташкил медиҳанд, барои ҳимояи сулҳ ва амният, инкишофи ҳамкории байналмилалӣ, мутобиқи мақсад ва принсипҳои Оинномаи Созмони Милали Муттаҳид мусоидат менамоянд. Шартномаҳои байналмилалӣ дар ҳимояи ҳуқуқ ва озодиҳои асосии инсон, дар таъмини манфиатҳои қонунии давлат нақши муҳим бозӣ мекунанд.

Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷонибдори иҷрои бечунучарои шартномаҳои байналмилалӣ буда, пуштибонии худро ба принсипи иҷрои софдилонаи ўҳдадориҳои байналмилалӣ эълон медорад.

Шартномаҳои байналмилалии Ҷумҳурии Тоҷикистон мутобиқи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, усулу меъёрҳои аз тарафи умум эътирофшудаи ҳуқуқи байналмилалӣ, нуктаҳои худи шартномаҳо ва Қонуни мазкур баста мешаванд, иҷро мегарданд ва бекор карда мешаванд.

Мувофиқи моддаи 8 Қонуни мазкур шартномаҳои байналмилалии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон тасдиқ мекунад нишон дода шудааст, ки аз инҳо иборат мебошад: шартномаҳои байналмиллалии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи сулҳ, дўстӣ, ҳамкорӣ ва ёрии мутақобил, ҳамчунин шартномаҳо дар бораи асосҳои муносибатҳои байнидавлатӣ; шартномаҳои дар бораи масъалаҳое, ки ба иқрори мудофиавии Ҷумҳурии Тоҷикистон марбутанд; шартномаҳо дар бораи масъалаҳои таъмини сулҳ ва амнияти байналмилалӣ; шартномаҳо дар бораи сулҳ; шартномаҳо дар бораи амнияти дастҷамъӣ; шартномаҳо дар бораи марзбандии қаламрави Ҷумҳурии Тоҷикистон бо давлатҳои дигар; шартномаҳое, ки мавзўъашон ҳуқуқ ва озодиҳои асосии инсон ва шаҳрванд мебошанд пешбинӣ кардааст.[[7]]

Ин шартномаҳо шакли зиёд доранд. Яке аз онҳо шартномаҳои байналмилалӣ аст, ки байни давлатҳо ва субъектони дигари ҳуқуқи байналмилалӣ баста мешаванд. Асосҳои ҳуқуқӣ ва мазмуни ин шартномаҳо дар Конвенсияи Венагии оид ба шартномаҳои байналмилалӣ муайян шудаанд.

Дар ин маврид номгўи гуногуни шартномаҳои байналмилалиро дучор омадан мумкин аст. Чунончӣ, шартнома, созишнома, конвенсия (аҳднома), хартия, оиннома, декларатсия, паймон (пакт), меморандум ва ғайра. Аз нигоҳи қувваи ҳуқуқӣ байни номгўи шартномаи байналмилалӣ тафовут вуҷуд надорад, лекин амалияи байналмилалӣ ба имзо расидани чунин номгўи шартномаҳои байналмилалиро медонад.

Шартнома – номгўи ҳуҷҷати байналмилалиест, ки дар созиши байни субъектҳои байналмилаӣ (мумкин мақомоти босалоҳияти давлат онро ба имзо расонанд) баста шуда, доираи объекташ дар аксар маврид васеъ мебошад. Воқеан истилоҳи «шартнома» таҷассумгари тамоми номгўи шартномаи байналмилалӣ дар амалия мебошад.

Асосан дар ҳуқуқи байналмилалӣ шартномаҳо дар бахши сулҳ, оид ба бетарафӣ, оид ба ҳуҷум накардан, оид ба кўмакҳои тарафайн, тиҷорат ва ғайра баста мешаванд.

Созишнома – навъи шартномаҳои байналмилалӣ буда, доираи танзими он маҳдуд ва мушаххас мебошад, лекин дар амалия чун шартнома ҳама гуна мушаххасоти шартномаҳои байналмилалиро ифода мекунад.

Конвенсия (аҳднома) низ навъи паҳнгаштаи шартномаи байналмилалӣ мебошад, ки масъалаҳои алоҳидаи ҳуқуқӣ, иқтисодӣ, маъмурӣ ва махсусро дар бар мегирад. Мисол, Конвенсияи СММ «Дар бораи ҳуқуқи кўдак» аз 20 ноябри соли 1989 ва ғайра.

Паймон (пакт) ҳуҷҷати дутарафа ва бисёртарафа байни давлатҳо дар соҳаи мушаххаси муносибатҳои байналмилалӣ мебошад. Мисол, Паймони байналмилалӣ дар бораи ҳуқуқҳои шаҳрвандӣ ва сиёсӣ аз 16 декабри соли 1966.

Протокол, чун қоида, ҳуҷҷати ёрирасон мебошад. Протокол дар ҳолатҳои дароз кардани муҳлати амали шартнома, ҳамроҳ шудан ба шартнома, тартиби дохил намудани моддаи алоҳида ба шартнома қабул мешавад. Мисол, Протокол оид ба мақоми гуреза аз 31 январи соли 1967.

Декларатсия (эъломия) ва баёния (изҳорот) ҳамчун навъҳои шартномаи байналмилалӣ аз ҷониби ду ва зиёда давлатҳо доир ба муносибати байни онҳо дар соҳаҳои алоҳида баста ё изҳор карда мешаванд.

Санади хотимавӣ, ҳамчун қоида, ҳуҷҷати натиҷавии машваратҳои байнидавлатӣ мебошад.

Оиннома, ҳамчун навъи шартномаи байналмилалӣ санади муассисавии ташкилоти байналмилалӣ мебошад, ки дар он мақсаду маром, мақомот ва самтҳои фаъолияти ташкилоти байналмилалӣ муқаррар мешаванд. Мисол, Оинномаи СММ аз июни соли 1945.

Хартия навъи шартномаи байналмилалӣ мебошад, ки дар санади муассисавии ташкилоти байналмилалӣ ва санади байналмилалӣ доир ба масъалаи мушаххас ифода ёфтааст. Мисол, Хартияи Париж барои Аврупои Нав аз соли 1990.

Меморандум санади давлат аст, ки вобаста ба вазъият чун шартномаи байналмилалӣ мартаба дорад ва ё чун созиши сиёсӣ эътироф мешавад.

Дар ҷаҳони имрўза институти шартномаҳои байналмилалӣ яке аз воситаҳои беҳтарини муносибатҳои байналмилалӣ ва ҳамкориҳои байни давлатҳо мебошад. Вазорати корҳои ҳориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар солҳои истиқлолият корҳои зиёдеро оид ба омодагӣ ба бастани шартномаҳои байналмилалӣ ва ратификатсияи онҳо анҷом додааст.

Назарияи ҳуқуқи байналмилалӣ барои эътирофи давлат ба ҳайси субъекти ҳуқуқи байналмилалӣ мавҷудияти аломатҳои зеринро муқаррар кардааст: соҳибихтиёрии давлатӣ ва қобилияти доштани ҳуқуқу уҳдадорҳо; иштироки мустақилона дар муносибатҳои байналмилалӣ; қобилияти иштирок дар бунёд ва амалигардонии меъёрҳои байналмилалӣ-ҳуқуқӣ; ҷавобгарии байналмилалӣ дар муносибати давлатҳо.

Нақши санадҳои байналмилалӣ дар такмили қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамарўза эҳсос карда мешаванд. Санадҳои байналмилалӣ танзимкунандаи қонунгузории давлат буда, маҳс дар асоси онҳо қонунгузории кишвар ба роҳ мода мешавад. Далели ин гуфтаҳо дар он зоҳир мегардад, ки санадҳои байналмилалӣ қисми таркибии низоми ҳуқуқии давлатро ташкил мекунанд (қисми 4 моддаи 10 Конститутсия).

Имрўз дар Ҷумҳурии Тоҷикистон инкишоф ва такмили низоми ҳуқуқӣ ва қонунгузории дохили давлатиро санадҳои байналмилалӣ муайян мекунанд. Нақши санадҳои байналмилалӣ дар такмили қонунгузории давлат аҳамияти хело муҳим дорад, чунки дар асоси Конститутсияи (Сарқонуни) Ҷумҳурии Тоҷикистон дар сурати мухолифат пайдо шудан байни санадҳои байналмилалӣ ва қонунгузории дохили давлатӣ бартарият ба санадҳои байналмилалӣ дода мешавад.

Имрўз парлумони кишварро зарур аст, ки барои дар сатҳи баланд қабул гардидани қонунҳо, сифати хуби онҳо, риояи пурраи санадҳои байналмилалӣ ва барои дар сатҳи зарурӣ такмил ёфтани қонунгузории давлат дар асоси санадҳои нави байналмилалӣ ба роҳ монад. Қобили зикр аст, ки санадҳои байналмилалӣ муқарраркунанда, муайянкунандаи меъёрҳои қабулшуда ва эътирофгардидаи ҷомеаи ҷаҳонӣ мебошанд.

---

[1] Эъломия оид ба соҳибихтиёрии давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 9 сентябри 1991.

[2] Созмони Милали Муттаҳид ва фаъолияти он дар Тоҷикистон. Душанбе, 1999. – С.26.

[3] Конститутсияи (Сарқонуни) Ҷумҳурии Тоҷикистон. Душанбе-2003, м.10.

[4] Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ» аз 26 марти соли 2009. м.52-53.

[5] Конститутсияи (Сарқонуни) Ҷумҳурии Тоҷикистон. Душанбе-2003, м.57.

[6] Тафсири илмию оммавии Конститутсияи (Сарқонуни) Ҷумҳурии Тоҷикистон. Зери таҳрири академики Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон, доктори илмҳои ҳуқуқ, профессор, Маҳмудов М.А. Душанбе: Шарқи озод. 2009. – С.299-300.

[7] Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи шартномаҳои байналмилалии Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 11 декабри соли 1999. м.8.

НАВИДҲОИ

СУДИ КОНСТИТУТСИОНИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН

Н А В И Д Ҳ О И

СУДИ КОНСТИТУТСИОНИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН

28 марти соли 2014 дар толори маҷлисгоҳи «Кохи Ваҳдат» бахшида ба таҷлили 20-умин солгарди қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон бо иштироки намояндагони масъули Дастгоҳи иҷроияи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, ҳизбҳоисиёсӣ, созмонҳои ҷамъиятӣ ва намояндагони дигар ниҳодҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ ҷаласаи Шўрои ҷамъиятӣ доир гардид.

Дар кори ҷаласаи Шўрои ҷамъиятӣ ҳамчунин Раиси Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон Маҳкам Маҳмудзода иштирок ва дар мавзўи «Конститутсияи миллӣ ва ҷомеаи шаҳрвандӣ» маърўза намуда, ба суолҳои сершумори ширкаткунандагон ин ҷаласапосухҳои мушаххас дод.

Зимни маърўзаи хеш Раиси Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон Маҳкам Маҳмудзода иброз намуд, ки Конститутсияи кишвар, ки таҳти роҳбарии хирадмандонаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар марҳилаи басо мураккабу қисматсоз ва пурпечутобу ҳассоси рўзҳои аввали ташаккули давлатдории миллиамон қабул гардид, бузургтарин дастоварди даврони соҳибистиқлолии кишвар маҳсуб ёфта, ҳамчун санади муҳими сиёсӣ ва ҳуҷҷати сарнавиштсоз барои амалӣ намудани ҳадафҳои неки миллати куҳанбунёдамон, яъне бунёди давлати муосир, ки ҷавҳари аслии онро низоми демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва иҷтимоӣ ташкил дода, дар он инсон ва ҳуқуқу озодиҳои ў арзиши олӣ эътироф шудаанд, заминаи боэътимоди ҳуқуқӣ гузошт.

20 марти соли 2014 дар толори маҷлисгоҳи Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон бахшида ба таҷлили Иди байналмилалии Наврўз бо иштироки судяҳо ва кормандони Дастгоҳи Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон маҷлиси тантанавӣ баргузор гардид.

Дар оғози маҷлис Раиси Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон Маҳкам Маҳмудзода ҳозиринро бо мақдами фаррухи иди фаслиз ебои сол – Наврўзи хуҷастапай таҳният гуфта, иброз дошт, ки ба шарофати иқдоми ташаббускоронаи Ҷаноби Олӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ин ҷашни куҳан мақоми байналмилалӣ касб намуда, дар диёри бостониамон ва гўшаву канори мухталифи дунё бо шукуҳу шаҳомати хоса таҷлил карда шуда, барои рушди тамаддуни маънавию ахлоқии фарҳангӣ муосир нақши созгор мебозад.

Қудуми мубораки иди фархунда – Наврўзи Аҷам аз замонҳои қадим ва то ба қарни муосир ба сарзамини аҷдодиамон мазмуну моҳияти нав ва таровати хоса оварда, чун ҷашни зебоии табиат, мавсими кишту кори баҳорӣ, талқингари дўстию бародарӣ ва ҳамдигарфаҳмию ҳамбастагӣ ба хонадони ҳар фарди худогоҳу худшиноси кишвари азизамон нуру зиё ва саодатмандӣ ато мекунад.

Дар фарҷоми маҷлиси тантанавӣ Раиси Суди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон Маҳкам Маҳмудзода бори дигар ҳозиринро бо ҷашни ҷаҳонии Наврўзи Аҷам шодбош гуфта, ба ҳамагон саломативу сарбаландӣ, шодкомиву фараҳмандӣ ва дастовардҳои беназирро баҳри пешрафти Тоҷикистони тозаистиқлол таманно намуд.